Người Gia Rai hay Jarai, Djarai là một dân tộc nói tiếng thuộc hệ ngôn ngữ Nam Đảo. Dân số của dân tộc này tại Việt Nam khoảng 317.557 người năm 1999 và 411.275 người năm 2009. Người Gia Rai còn có các tên gọi khác là người Giơ Rai, Chơ Rai, Tơ Buăn, Hơbau, Hdrung, Chor hay Gia Lai.
Dân số và địa bàn cư trú
Người dân tộc thiểu số Gia Rai sinh sống và cư trú tập trung chủ yếu ở tỉnh Gia Lai tới 90%, một bộ phận ở tỉnh Kon Tum 5% và phía Bắc tỉnh Đăk Lăk 4%. Khoảng vài ngàn người Gia Rai sinh sống tại khu vực Ratanakiri, Campuchia nhưng chưa có số liệu chính thức từ Viện Thống kê Quốc gia Campuchia.
Theo Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2009, người dân tộc thiểu số Gia rai ở Việt Nam có dân số 411.275 người, cư trú tại 47 trên tổng số 63 tỉnh, thành phố. Người Gia Rai cư trú tập trung tại tỉnh Gia Lai 372.302 người, chiếm tỷ lệ 29,2 % dân số toàn tỉnh và 90,5 % tổng số người Gia Rai tại Việt Nam; ngoài ra còn cư trú ở tỉnh Kon Tum 20.606 người, tỉnh Đăk Lăk 16.129 người.
Đặc điểm kinh tế
Người Gia Rai sống chủ yếu bằng nghề trồng trọt, nương rẫy; lúa tẻ là cây lương thực chính. Công cụ canh tác của người Gia Rai giản đơn, chủ yếu là con dao chặt cây, phát rừng, cái cuốc xới đất và cây gậy chọc lỗ khi tra hạt giống. Chăn nuôi trâu, bò, lợn, chó, gàphát triển. Xưa kia, người Gia Rai có đàn ngựa khá đông. Người Gia Rai còn nuôi cả voi. Đàn ông thạo đan lát các loại gùi, giỏ; đàn bà giỏi dệt khố váy, mền đắp, vải may áo cho gia đình. Săn bắn, hái lượm, đánh cá là những hoạt động kinh tế phụ khác có ý nghĩa đáng kể đối với đời sống của họ xưa và nay.
Đặc điểm về tổ chức cộng đồng, hôn nhân gia đình
Người Gia Rai sống thành từng làng (plơi hay bôn). Trong làng, ông trưởng làng cùng các bô lão có uy tín lớn và giữ vai trò điều hành mọi sinh hoạt tập thể, ai nấy đều nghe và làm theo. Mỗi làng có nhà rông cao vút.
Về hôn nhân gia đình, người dân tộc thiểu số Gia Rai theo truyền thống mẫu hệ, phụ nữ tự do lựa chọn người yêu và chủ động việc hôn nhân. Sau lễ cưới, chàng trai về ở nhà vợ, không được thừa kế tài sản. Trái lại, con gái lấy chồng lần lượt tách khỏi cha mẹ ra ở riêng, được phân chia một phần tài sản. Con cái đều theo họ mẹ. Ngoài xã hội, đàn ông đóng vai trò quan trọng hơn, nhưng trong nhà phụ nữ có ưu thế hơn. Ngày xưa, có tục những người cùng dòng họ (theo phía mẹ), khi chết chôn chung một hố, nay tục này đã giảm.
 |
Màn trình diễn cồng chiêng Tây Nguyên của dân tộc Gia Rai (Gia Lai). |
Đặc điểm về văn hóa, nhà cửa
Nói đến dân tộc thiểu số Gia Rai phải kể đến những trường ca, truyện cổ nổi tiếng như "Đăm Di đi săn", "Xinh Nhã"... Dân tộc Gia Rai cũng độc đáo trong nghệ thuật chơi chiêng, cồng, cạnh đó là đàn T’rưng, đàn Tưng nưng, đàn Krông pút. Những nhạc cụ truyền thống này gắn liền với đời sống tinh thần của người Gia Rai. Người Gia Rai hầu như hát múa từ tuổi nhi đồng cho đến khi già yếu, không còn đủ sức nữa, mới chịu đứng ngoài những cuộc nhảy múa nhân dịp lễ hội tổ chức trong làng hay trong gia đình.
Về nhà cửa, có nơi ở nhà dài, có nơi làm nhà nhỏ, nhưng đều cùng chung tập quán ở nhà sàn, nhà ở đều theo truyền thống mở cửa chính nhìn về hướng Bắc
Đặc điểm về trang phục
Trang phục của người dân tộc thiểu số Gia Rai có nét riêng trong phong cách tạo hình và trang trí. Mặc dù hoa văn trang trí cụ thể các nhóm khác nhau nhưng có thông số chung của tộc người.
- Trang phục nam: Thường nhật, người nam đội khăn, theo lối quấn nhiều vòng trên đầu rồi buông sang một bên tai, hoặc quấn gọn ghẽ như khăn xếp của người Kinh. Khăn màu chàm. Nhìn chung nam giới người Gia Rai đóng khố. Khố này thường ngắn hơn khố ngày hội, là loại vải trắng có kẻ sọc.
Ngày lễ họ mang khố màu chàm, dài 410 cm × 29 cm, khố loại này được trang trí hoa văn màu trắng, đỏ thành các đường viền ở mép khố, đặc biệt hai đầu với các tua trên nền chàm. Có nhóm ở trần, có nhóm mang áo loại cộc tay và loại dài tay màu chàm, khoét cổ chui đầu. Loại ngắn tay thường có đường viền chỉ màu trắng bên sườn. Loại dài tay giống phong cách áo dài nam của người dân tộc Ê Đê hay M’nông.
Cũng giống như mọi dân tộc nào biết dệt vải, may trang phục; người Gia Rai chế tác sợi từ quả cây bông và giữ nguyên màu sợi là màu trắng. Việc tạo ra các sắc màu cho sợi là cả một quá trình kinh nghiệm của người Gia Rai. Đặc biệt họ có truyền thống chế “thuốc nhuộm” từ các thảo mộc có trong thiên nhiên mà trong quá trình sinh sống họ đã thuộc tính nết và công dụng của từng loài. Để tạo ra màu đen hay màu xanh thẫm, họ dùng cây chàm. Các bước thao tác được tiến hành như sau: đầu tiên người Gia Rai đi bắt một loại ốc suối có tên là Bràng, đem giã nhỏ, đổ nước vào lọc, lấy thứ nước đó đổ vào ché ngâm khoảng một tháng. Tiếp theo, dùng đọt cây chuối, vỏ chuối và rễ cây Kha krông, Kha chót bỏ chung vào cối giã cho thật kỹ, trộn tất cả với sợi trắng tự nhiên, rồi bỏ vào ché ngâm. Khi sợi đã ngả màu đen thì đem phơi khô. Nước nhuộm còn lại được cất giữ trong ghè và khi cần lại có thể sử dụng với các bước như vừa mô tả. Màu đỏ trong trang phục của người Gia Rai chiếm một tỷ lệ khá đậm nét. Trong cuốn “Hoa văn các dân tộc Gia Rai, Ba Na”, Từ Chi, một nhà nghiên cứu dân tộc học nổi tiếng ở Việt Nam có giới thiệu:
 |
Biểu diễn bài chiêng tại lễ Bỏ mả của dân tộc Gia - Rai (2001) |
“Để tạo ra màu đỏ, người Gia Rai tìm nguyên liệu thực vật “là một loại quả không có lông” làm nguyên liệu chính, ngoài ra còn có một loại vỏ là cây Tơnung. Trong khi đi điền dã Dân tộc học, tôi được biết thêm người Gia Rai ở vùng Chư Pảh còn tạo ra màu đỏ bằng cách dùng một loại cây có tên là Nhau trộn với mỡ dê rồi đem đun thật sôi, sau đó lấy sợi tự nhiên màu trắng nhúng vào đó, nhấc ra và nhúng vào loại nước xa bon, một loại thuốc màu của người Lào. Thao tác đó được lặp đi lặp lại vài lần cho đến khi sợi vải có màu đỏ tươi thì đem phơi khô. Trong y phục của người Gia Rai, màu vàng thường được coi như nét điểm xuyết, tạo nên sắc thái hài hoà theo thẩm mỹ của họ. Một số hoa văn như hoa cây mai, hoa Blang được dệt bằng loại sợi màu vàng. Để tạo ra màu vàng, người Gia Rai thường dùng củ Knhít (củ nghệ) như các nhà nghiên cứu đã tìm hiểu. ở vùng Gia Rai ARáp có một loài thực vật nữa được dùng để tạo ra màu vàng nhuộm sợi. Đó là loại lá Popẹ. Phụ nữ Gia Rai thường đốt lá rồi trộn với nghệ, sau đó giã nhỏ hoà với nước suối để nhuộm. Cách làm này tạo cho sợi có màu vàng tươi hơn nhiều so với màu từ nghệ. Duy nhất chỉ có sợi màu xanh là người Gia Rai khi nhuộm vẫn phải dùng thứ phẩm hoá học được bán ngoài chợ. Ưu điểm của thứ sợi được nhuộm bằng các thảo mộc tự nhiên là sợi giữ được màu tươi rất lâu, qua thời gian năm tháng thứ màu đó không bị phai, bị nhạt. Từ các sợi với đủ thứ màu sắc, người Gia Rai với bộ khung dệt bằng tay đã tạo ra trang phục của mình như váy, khố, áo, khăn... Đặc biệt, người Gia Rai rất thích màu đỏ, lấy màu đỏ làm trọng tâm, làm chính trong y phục của mình. Màu đỏ được đặc tả ở hai đầu khố nam với hoa văn lá đót buông dài bằng sợi, ở váy của phụ nữ thì phần chân váy và miếng đắp ở đằng sau mông cũng được bừng lên sắc đỏ. Trong các lễ hội lớn như lễ bỏ mả (Pờ Thi), lễ cúng hồn lúa (mụ Giạ), lễ cúng Giàng, lễ cúng thần nước (Yàng Ia), lễ cúng thần lửa (Yàng Pui), dân làng Gia Rai trong váy mới, khố mới, áo mới với sắc đỏ rực rỡ say sưa trong nhịp cồng chiêng với điệu múa Xoang truyền thống của dân tộc mình”.
- Trang phục nữ: Phụ nữ người dân tộc Gia Rai để tóc dài búi sau gáy hoặc quấn gọn trên đỉnh đầu. Áo là loại áo ngắn, chui đầu, phổ biến là kiểu chui đầu cổ "hình thuyền", riêng nhóm Gia Rai Mthur lại có kiểu cổ thấp hình chữ V và các loại cổ phổ biến. Trên nền chàm áo được trang trí các sọc hoa văn theo bố cục ngang thân áo ở cổ, vai, ống tay, giữa ngực, gấu áo và hai cổ tay áo. Đó là các sọc màu đỏ xen trắng và vàng trên nền chàm hoặc màu xanh nhạt diệp và màu chàm. Váy là loại váy hở quấn vào thân, kích thước trên dưới 140 cm x 100 cm. Phong cách trang trí trên váy cũng thiên về lối bố cục ngang với các đường sọc màu như áo là chính. Có nhóm người dân tộc Gia Rai ở Pleiku với nguyên tắc trên nhưng được mở rộng thành các mảng hoa văn ở giữa thân váy, nửa thân dưới áo và hai ống tay. Trang sức có vòng cổ, vòng tay.