Loài muỗi cát Phlebotomus có vai trò truyền bệnh Leishmania. Ngoài khả năng gây bệnh ở các phủ tạng do nhiễm ký sinh trùng Leishmania donovani, còn có loại nào gây bệnh ở cơ quan khác và ở tại Việt Nam đã phát hiện được bệnh Leishmania chưa?
Leishmania gây bệnh ở ngoài da
Ngoài loại ký sinh trùng Leishmania donovani thường gây bệnh ở các phủ tạng, còn có loại ký sinh trùng Leishmania tropica thường gây bệnh ở ngoài da, chúng không gây bệnh ở phủ tạng. Loại gây bệnh cho người là Leishmania tropica minor.
Nguồn bệnh thường là người, chó và một số động vật khác như mèo, gấu... Trung giun truyền bệnh là loài muỗi cát Phlebotomus papatasi, Phlebotomus sergenti... Bệnh do nhiễm ký sinh trùng Leishmania tropica thường gặp ở một số nước ở châu Phi như Maroc, Ethiopia, Libi, Nigeria và các nước châu Mỹ, Trung cận Đông, Tây Bắc Ấn Độ.
Leishmania tropica có vật chủ chính là người và chó, nhưng cũng có thể là mèo, gấu... Ở động vật, Leishmania ký sinh trong các tế bào võng nội mô, chúng sinh sản bằng cách nhân đôi cho tới khi tế bào vật chủ bị phá vỡ. Muỗi cát đốt máu người và động vật, hút máu có ký sinh trùng Leishmania vào dạ dày muỗi. Tại đây, Leishmania thành thể có roi và sinh sản vô tính, số lượng tăng lên rất nhanh, sau đó trùng roi lên họng và vòi muỗi cát.
Khi muỗi cát đốt người và động vật sẽ truyền các thể có roi của ký sinh trùng vào người và động vật. Trùng roi bị đại thực bào nuốt, ở đại thực bào trùng roi co lại thành thể không roi, tiếp tục phát triển, sinh sản, liên tục tấn công vào các tế bào lành bên cạnh. Hiếm khi thấy có trường hợp trùng roi di căn sang các ổ khác và cũng không bao giờ xâm nhập vào các phủ tạng.
Leishmania tropica ký sinh ngay tại các vết muỗi cát đốt sẽ gây ra các biểu hiện lâm sàng ở ngoài da. Thời gian ủ bệnh từ khi muỗi đốt đến khi xuất hiện các vết loét ở ngoài da thường mất khoảng từ 3 đến 6 tuần. Lúc đầu xuất hiện nốt sẩn đỏ nơi muỗi đốt, sau chuyển thành mụn loét có bờ nổi lên lởm chởm như mệng núi lửa, đáy lõm sâu có mô mọc thành hạt. Chung quanh vết loét là vùng da dày, cứng. Thông thường các vết loét bị nhiễm trùng phối hợp kèm theo nên người bệnh có triệu chứng sốt, rét run... Nếu không có biến chứng, vết loét sẽ thành sẹo trong khoảng thời gian từ 2 đến 12 tháng; để lại vết sẹo lõm không có sắc tố da rất đặc thù.
Chẩn đoán bệnh bằng phương pháp chọc hút dịch ở bờ các vết loét, làm tiêu bản nhuộm giemsa để tìm ký sinh trùng Leishmania tropica. Có thể sinh thiết mô ở dưới bờ vết loét, làm tiêu bản cắt lát tìm trùng roi hoặc nuôi cấy vào môi trường NNN (Novy MacNeal Nicolle). Ngoài ra, có thể điều trị thử bằng các thuốc đặc hiệu để theo dõi và hồi cứu chẩn đoán. Việc phòng bệnh theo nguyên tắc chung là phát hiện sớm người bệnh để điều trị, phòng chống muỗi cát đốt máu, có biện pháp diệt muỗi cát và tiêu hủy các động vật được phát hiện bị mắc bệnh Leishmania.
 |
loài Phlebotomus papatasi chính là thủ phạm lây lan bệnh truyền nhiễm Leishmaniasis; đây là bệnh gây ra do dạng
nguyên sinh nội bào của loài Leishmania. (Ảnh: CDC Frank Collins) |
Tại Việt Nam đã phát hiện được bệnh Leishmania chưa?
Vào năm 1978, lần đầu tiên tại Việt Nam, Bệnh viện 103-Học viện Quân Y đã phát hiện được bệnh Leishmania ở các phủ tạng như não, gan, lách, tim, phổi... trên một người bệnh đã tử vong. Nữ bệnh nhân này lao động tại Lục Nam, Bắc Giang nhưng quê quán ở Cẩm Giàng, Hải Dương. Cũng chính tại Cẩm Giàng, Hải Dương; Bộ môn Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng của Học viện Quân Y đã điều tra, nghiên cứu và bắt được loài muỗi cát truyền bệnh ở đây.
Năm 1984, Bệnh viện Nhi Thụy Điển cũng đã phát hiện được một bệnh nhân 6 tuổi mắc bệnh Leishmania phủ tạng. Sau khi bệnh nhi tử vong, đã tìm thấy ký sinh trùng Leishmania ở gan, lách, phổi, hạch...
Tiếp theo vào năm 2001, Bệnh viện Việt Nam-Thụy Điển tại Uông Bí, Quảng Ninh, đã phát hiện 3 bệnh nhân bị mắc bệnh Kala-azar với triệu chứng điển hình của bệnh Leishmania phủ tạng như có gan to, lách to, rối loạn tiêu hóa và sốt kéo dài. Xét nghiệm ghi nhận người bệnh có HIV dương tính, ký sinh trùng thử 3 lần đều âm tính, tiêu bản máu ngoại vi phát hiện có thể ký sinh trùng amastigote của Leishmania và nuôi cấy tủy xương nhuộm giemsa đã phát hiện được thể proamastigote của Leishmania. Các tiêu bản chẩn đoán đã được xác định bằng phương pháp sinh học phân tử PCR (Polymerase Chain Reaction). So sánh độ dài của vòng kDNA và sự tương ứng của chuỗi ADN ở vùng bảo tồn cho thấy loại ký sinh trùng này thuộc chi Leishmania, họ Trypanosomatidae và rất có thể thuộc một loài hoàn toàn mới.
Về trung gian truyền bệnh Leishmania ở Việt Nam, theo các nhà khoa học Raynal và Gaschen (1934-1935), Quate (1962) đã xác định có 11 loài muỗi cát ở một số địa điểm thuộc các tỉnh như Quảng Ninh, Ninh Bình, Vĩnh Phúc, Bắc Giang, Khánh Hòa, Quảng Ngãi... Trong số các loài muỗi cát phát hiện tại nước ta, loài muỗi cát Phlebotomus sergenti là loài đã được xác định có vai trò truyền bệnh Leishmania.
Khuyến nghị
Từ sau năm 2001 trở đi, các công trình nghiên cứu khoa học về loài muỗi cát Phlebotomus và vai trò truyền bệnh Leishmania gây bệnh phủ tạng và Leishmania gây bệnh ngoài da chưa được các nhà khoa học quan tâm thực hiện nhiều, việc công bố các công trình nghiên cứu còn hạn chế. Dù sao tại Việt Nam, các nhà khoa học trước đây đã phát hiện, xác định có cả bệnh nhân và cả muỗi cát trung gian truyền bệnh Leishmania nên vấn đề này cần được các nhà khoa học chuyên ngành cảnh giác, quan tâm, tiếp tục nghiên cứu và thông báo những trường hợp mắc bệnh để góp phần phòng, chống một loại bệnh ký sinh trùng do muỗi truyền hiếm gặp ở nước ta.