Cùng với một số người ở thôn bản đi vào rừng sâu để khai thác song mây. Tại chỗ để chặt lấy lâm sản không có một người dân nào sinh sống, điều kiện phòng vệ cá nhân khi đi để phòng chống các loại côn trùng đốt không bảo đảm. Khi về nhà, bản thân bị sốt tưởng là sốt cảm cúm thông thường nhưng khi đi khám bệnh, thầy thuốc chẩn đoán bị mắc bệnh sốt mò. Mặc dù tại nơi khai thái song mây không có bóng dáng người ở, bản thân làm sao bị lây truyền để mắc bệnh sốt mò được ? Thầy thuốc giải thích là có thể bị mắc bệnh sốt mò từ ổ bệnh thiên nhiên. Vậy ổ bệnh thiên nhiên là ổ bệnh như thế nào ?
Đoàn Ba (Đăk Nông)
Những phát hiện về ổ bệnh thiên nhiên
Vào những năm 30 ở cuối thế kỷ thứ 20, nhà Ký sinh trùng học E.N. Palvloskii, một Viện sĩ, Trung tướng quân y của Liên Xô cũ đã có một gợi ý suy nghĩ về ổ bệnh thiên nhiên sau khi cùng với các nhà bác học khác nghiên cứu để phòng chống bệnh viêm não Xuân-Hè ở một vùng mới khai phá thuộc lãnh thổ Xyberi. Bệnh được xác định do một loại virus gây nên, nguyên nhân là loài ve Ixodes mang mầm bệnh và truyền từ các động vật hoang dại sang cho người. Bệnh này đã có rất lâu đời ở những vùng chưa bao giờ có dấu chân người đặt đến. Bệnh được lưu hành từ đời này sang đời khác, từ thế hệ này sang thế hệ khác, giữa động vật với động vật và ve là vật trung gian truyền bệnh. Người chỉ là một mắc xích ngẫu nhiên trong quá trình lưu hành bệnh. Bệnh viêm não Xuân-Hè với tên gọi tạm thời ban đầu, sau đó được gọi là bệnh viêm não do ve truyền vì ve không chỉ là vật trung gian truyền bệnh mà còn là vật dự trữ mầm bệnh, nó có khả năng truyền mầm bệnh virus qua trứng cho những thế hệ sau của ve. Tại thực địa, chỉ phát hiện thấy ve truyền bệnh có mặt tại những vùng nhất định, có sinh vật cảnh thích hợp với ve, có động vật hoang dại sinh sống và là vật chủ ký sinh của ve. Những vật chủ này lại là những động vật cảm thụ với mầm bệnh virus. Tất cả những yếu tố như mầm bệnh virus, động vật hoang dại cảm thụ, vật trung gian truyền bệnh, sinh địa cảnh thích hợp cho các động vật phát triển đã tạo nên một ổ bệnh lưu hành khép kín trong thiên nhiên không cần sự có mặt của con người. Đó là ổ bệnh thiên nhiên.
Ổ bệnh thiên nhiên có những đặc điểm gì ?
Một loại bệnh có ổ bệnh thiên nhiên với những đặc điểm là bệnh lưu hành giữa động vật và động vật đã có từ lâu đời, không cần có sự hiện diện của con người. Người chỉ là một mắt xích ngẫu nhiên trong quá trình lưu hành bệnh. Bệnh có vật trung gian truyền bệnh là loài ngoại ký sinh truyền bệnh và khu trú ở một vùng nhất định, có điều kiện thiên nhiên như thổ nhưỡng, khí hậu, động thực vật ... thuận lợi cho mầm bệnh, nguồn bệnh, vật trung gian truyền bệnh tồn tại và phát triển. Từ những đặc điểm khái niệm này, việc nghiên cứu về ổ bệnh thiên nhiên đã giúp nhiều cho các nhà dịch tễ học phát hiện, xây dựng các biện pháp can thiệp phòng, chống có hiệu quả nhiều loại bệnh có ổ bệnh thiên nhiên. Vấn đề này càng ngày càng được nhiều quốc gia trên thế giới công nhận và được tiếp tục nghiên cứu phát triển sâu rộng thêm. Hiện nay, các ổ bệnh được xếp vào ổ bệnh thiên nhiên đối với tất cả những bệnh có đặc điểm là bệnh lưu hành giữa động vật với động vật, không cần có sự hiện diện của con người, bất kể bệnh đó có vật trung gian truyền bệnh hay không như bệnh sán lá gan nhỏ (Clonorchis sinensis), bệnh giun xoắn (Trichinellis spiralis) ... là những bệnh có ổ bệnh thiên nhiên mà không có vật trung gian truyền bệnh. Con người chỉ là một mắt xích ngẫu nhiên trong chu kỳ phát triển của bệnh. Do ổ bệnh thiên nhiên đã có từ lâu đời ở một vùng nhất định nên con người ở tại những vùng này thường xuyên tiếp xúc với ổ bệnh và thường bị nhiễm bệnh. Dần dần con người có tính miễn dịch đối với bệnh và không bị mắc bệnh hoặc nếu có bị mắc bệnh thì tình trạng bệnh lý chỉ xảy ra nhẹ. Những người từ các vùng khác đến vùng có ổ bệnh thiên nhiên rất dễ bị nhiễm bệnh và thường bệnh có diễn biến nặng.
Thế thì ở Việt Nam có ổ bệnh thiên nhiên không ?
Ở Việt Nam đã phát hiện một số ổ bệnh thiên nhiên như ổ bệnh thiên nhiên sốt mò (Scrub typhus) tại Mộc Châu, Đồ Sơn, Hải Phòng; ổ bệnh thiên nhiên giun xoắn (Trichinella spiralis) ở Mù Cang Chải, Nghĩa Lộ; ổ bệnh thiên nhiên dịch hạch (Xenopsylla cheopis) ở Tây Nguyên; ổ bệnh thiên nhiên sán lá gan nhỏ (Clonorchis sinensis) ở Ninh Bình, Nam Định; ổ bệnh thiên nhiên sán lá gan nhỏ (Opisthorchis viverrini) ở Tuy An, Phú Yên; ổ bệnh thiên nhiên sán lá phổi (Paragonimus sp.) ở Sìn Hồ, Lai Châu ... Ngoài ra, nhiều ổ bệnh thiên nhiên khác chưa được phát hiện ra nhất là hiện nay khi đường Hồ Chí Minh và nhiều con đường mới khác được khởi công xây dựng, mở băng qua những khu rừng nguyên sinh chưa hề có dấu chân người, có sự lưu thông giữa nhiều vùng sinh cảnh, nhiều cộng đồng dân cư khác nhau. Con người có những hoạt động lao động, đi vào những nơi xa lạ ở vùng sâu, vùng xa, vùng cao, biên giới và các nơi chưa bao giờ có con người đặt chân đến thường dễ bị mắc những bệnh từ các ổ bệnh thiên nhiên có bệnh lưu hành. Khi bị mắc bệnh thì người bệnh thường có diễn biến bệnh lý rất nặng và có nhiều nguy cơ bị tử vong. Vì vậy nhân viên làm công tác chuyên khoa phòng chống các bệnh do côn trùng truyền (Vector Born Diseases Control) đang tổ chức điều tra, giám sát, phát hiện các ổ bệnh thiên nhiên để xây dựng kế hoạch chủ động thực hiện các biện pháp can thiệp, góp phần chăm sóc và bảo vệ sức khỏe nhân dân do người dân có thể bị lây nhiễm bệnh từ các ổ bệnh thiên nhiên hoang dã.
Cảnh giác sự nhiễm bệnh từ ổ bệnh thiên nhiên
Trong thời gian qua, đường Hồ Chí Minh, một công trình trọng điểm của Nhà nước đã được thi công xây dựng để góp phần phát triển kinh tế xã hội ở vùng cao, miền núi và biên giới; đồng thời tạo nên sự giao thông, đi lại thuận tiện dễ dàng giữa các tỉnh Bắc-Nam khi đường Quốc lộ 1A bị gián đoạn trong mùa ngập lụp. Con đường này được mở ra cùng với hệ thống các con đường khác liên quan, trong đó có một số đoạn đường phải băng qua khu rừng nguyên sinh chưa hề có dấu chân của con người đặt đến, nơi đó có khả năng có các ổ bệnh thiên nhiên lưu hành. Để chủ động phát hiện, xây dựng kế hoạch phòng, chống sự nhiễm bệnh từ các ổ bệnh thiên nhiên; Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng đã tổ chức công tác điều tra, khảo sát và nghiên cứu về vấn đề này. Người dân khi đi phát rẫy, làm nương ở vùng đất mới; đi vào chỗ núi cao, rừng sâu để khai thác lâm thổ sản ... mặc dù tại nơi đây không có dân cư sinh sống nhưng vẫn có thể dễ bị nhiễm bệnh từ các ổ bệnh thiên nhiên có bệnh lưu hành. Những người có các hoạt động, lao động, tiếp xúc với những vùng nghi ngờ có các ổ bệnh thiên nhiên cần cảnh giác để sử dụng các biện pháp phòng bệnh nhằm hạn chế sự nhiễm bệnh có thể mắc phải.