Ngày 20/5/2016. Malaria News-Đánh bại vector sốt rét để giành thắng lợi trong cuộc chiến chống sốt rét (Winning the war against malaria by beating its vector). Mặc dù đã thu được một số thắng lợi đáng kể trong cuộc chiến với kẻ thù lớn nhất của con người là sốt rét nhưng để đánh bại vectorchúng ta cần những điều kiện đủđể giành chiến thắng trong cuộc chiến này, đặc biệt là ở vùng cận Saharan châu Phi?

Tổ chức Y tế thế giới (WHO) ước tính trong năm 2015 khoảng 438.000 trường hợp tử vong sốt rét tại 95 quốc gia, gần một nửa dân số thế giới có nguy cơ mắc sốt rét và 88% trong số đó sống ở Tiểu vùng Saharan châu Phi (SSA)-nơi mà 90% số ca tử vong sốt rét xảy ra. Chỉ tính riêng ở nước Nigeria và Cộng hòa Dân chủ Congo, chiếm hơn 35% số ca tử vong này và khoảng 97% dân số sống ở Nigeria có nguy cơ nhiễm bệnh sốt rét. Trẻ em, phụ nữ mang thai và các cá thể suy giảm miễn dịch có tỷ lệ mắc và tử vong sốt rét cao nhất; trong đó dễ bị tổn thương nhất là trẻ em dưới 5 tuổi với hơn hai phần ba (70%) số ca tử vong sốt rét xảy ra ở nhóm tuổi này. Tại Nigeria, một số nghiên cứu cho thấy bệnh sốt rét là nguyên nhân gây ra tử vong phổ biến nhất cho trẻ em từ 1 đến 5 tuổi (Tây Nam 1996-2000, Nam-Nam 2007-2008, Nam-Nam 2007-2011 và Đông-Bắc năm 2012) vì vậy rõ ràng điều tối quan trọng và cách duy nhất phải làm để đánh bại sốt rét là đánh bại vector sốt rét-muỗi Anopheles.

Những thắng lợi trước đây (Previous victories)

Bệnh sốt rét đã từng có một sự phân bố về mặt địa lý lớn hơn nhiều so với hiện tại, người dân ở các nước như Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Hy Lạp, nhiều vùng của Hoa Kỳ và Australia đều có nguy cơ mắc bệnh sốt rét cao vào năm 1946. Tên sốt rét (name malaria) xuất phát từ nước Ý, nơi bệnh sốt rét lây nhiễm lên đến hai triệu người làm cho 15.000-20.000 người tử vong ở cuối thế kỉ 19. WHO tuyên bố Australia không còn sốt rét (malaria-free) vào năm 1981, theo sau Nam Tư vào năm 1973 và Hoa Kỳ vào năm 1970. Đến nay, châu Âu là khu vực duy nhất của WHO làm gián đoạn sự lan truyền bệnh sốt rét tại chỗ (interruption of the indigenous transmission of malaria) đã đạt được trong tất cả các nước ở khu vực này vào năm 2015! Vậy những quốc gia này đã làm những gì để loại trừ được bệnh sốt rét? Một mặt, họ cải thiện chẩn đoán và điều trị sốt rét để loại bỏ ký sinh trùng ở người. Mặt khác, thông qua các can thiệp phòng chống vecto làm giảm số lượng muỗi mang sốt rét và cũng làm giảm thiểu tiếp xúc của con người với muỗi.

Các can thiệp phòng chống vector cốt lõi (Core vector control interventions)

Phòng chống vector được coi là một can thiệp quan trọng để thanh toán sốt rét trên toàn cầu và đã được sử dụng trong nhiều thế kỷ,hiện nay WHO cho rằng hai biện pháp can thiệp phòng chống vector cốt lõi trên quy mô lớn là phun tồn lưu trong nhà (IRS) và màn tẩm hóa chất diệt côn trùng (ITNs).Trong khi IRSvàmàn tẩm hóa chất diệt tồn lưu lâu (LLINs) được áp dụng cho các bề mặt ở các nơi sinh sống để làm giảm mật độ muỗi và tuổi thọ trong nhà. IRS dẫn đến "những thành tựu to lớn trong các chương trình thanh toán sốt rét” (tremendous  accomplishments  in  malaria eradication  programmes) ở châu Âu, châu Á và châu Mỹ trong những năm 1940s-1960s; đồng thời làm giảm tỷ lệ mắc sốt rét ở châu Phi. Tuy nhiên thật không may, độ bao phủ của IRS đã giảm từ năm 2010 đến 2014 tại SSA, nơi mà IRS được sử dụng nhiều hơn so với các nơi khác nhưng độ bao phủ cũng chỉ có 11% trong năm 2010 là vấn đề khi độ bao phủ của IRS cần phải cao vì phương pháp này có hiệu quả (thường trên 85%). Màn ngủ làm giảm sự tiếp xúc của người với muỗi trong đêm, một số nghiên cứu (Nigeria và Tanzania) chỉ ra rằng một người khi ngủ trong màn là ít có khả năng bị bệnh sốt rét. Khi phụ nữ mang thai được sử dụng màn ngủ sẽ cải thiện kết cục thai nghén, sự bảo vệ có hiệu quả cao nhất khi được cung cấp ITNs, nhất là LLINs.

Lý do để nhìn xa hơn(Reasons to look further)

Do kháng thuốc diệt côn trùng cùng vớisự thay đổi hành vi của các vector (Tanzania, Guinea Xích đạo, Uganda và Benin) nên hiệu quả của IRS và LLINs đang bị đe dọa,sự phát triển của các thuốc diệt côn trùng mới nhưng cũng sử dụng các biện pháp can thiệp phòng chống vector bổ sung và phát triển các kỹ thuật mới nên được ưu tiên nếu chúng ta muốn thanh toán bệnh sốt rét.Một trong những biện pháp can thiệp phòng chống vector bổ sung theo khuyến cáo của WHO là xử lý ổ bọ gậy nguồn (larval source management-LSM) nhằm làm giảm số lượng muỗi Anopheles bằng cách nhắm mục tiêu vào các nơi sinh đẻ tiềm năng. Các nước phát triển có sốt rét lưu hành đã tập trung vào LSM trong nhiều thập kỷ là một sự can thiệp thành công và vào năm 2011 tất cả các nước loại trừ sốt rét thành công đều đã sử dụng LSM. Do sự đa dạng trong các lớp thuốc diệt côn trùng và phương thức tác động của các phương pháp LSM khác nhau thì đây là một giải pháp cho sự đề kháng thuốc diệt côn trùng nói trên có thể giúp giảm thiểu việc sử dụng thuốc diệt (do đó làm chậm tiến độ của kháng hóa chất) và được sử dụng nơi kháng hóa chất đã xuất hiện. Mặc dù đóng vai trò trong loại trừ sốt rét ở những nơi khác nhưng LSM chưa được áp dụng chặt chẽ tại SSA vì được coi là không khả thi cho khu vực này và chỉ có thể là một "huyền thoại" (myth), có lập luận cho rằng LSM có thể làm giảm lây truyền bệnh sốt rét ở châu Phi và chi phí của nó có thể so sánh với các can thiệp sốt rét khác. Có một số biện pháp can thiệp khác đang được phát triển tại thời điểm này như kỹ thuật vô sinh cho côn trùng (sterile insect technique_SIT), trong khi có khó khăn để sản xuất đủ muỗi vô sinh trong quá khứ thì việc phát triển công nghệ mới đang trong quá trình loại bỏ các rào cản này. Trong tương lai, các can thiệp phòng chống vector bằng gen cũng nên trở thành một lựa chọn, biến đổi gen là một cách để làm vô sinh ở muỗi cũng có thể ngăn chặn sự lây truyền từ muỗi sang người trong khi ổ gen đảm bảo rằng các gen này sẽ được chuyển đến tất cả các thế hệ con cái. Một kỹ thuật thường được đề cập liên quan đến sốt xuất huyết đang được nghiên cứu hiện nay là sử dụng vi khuẩn Wolbachia cũng đang hướng về bệnh sốt rét.

Thực trạng phòng chống vector sốt rét ở Nigeria (The current state of malaria vector control in Nigeria)

Năm 2013, một khảo sát y tế và nhân chủng học tại Nigeria cho thấy chỉ hơn 1/3 (36%) số người dân ở các hộ gia đình tham gia tiếp cận ITNs vào đêm trước điều tra và chỉ có 12,9% sử dụng màn ngủ vào đêm đó. Trước đó 12 tháng, cuộc điều tra về IRS báo cáo chỉ thực hiện chưa đầy 2% số hộ gia đình trong khi độ bao phủ LSM thậm chí không được đưa vào điều tra. Sự gia tăng về phòng chống vector sốt rét được hứa hẹn bởi kế hoạch chiến lược Sốt rét quốc gia Nigeria giai đoạn 2014-2020, với mục đích "chuyển tiếp từ phòng chống sang loại trừ sốt rét” (transition from malaria control to malaria elimination) ở Nigeria với một kế hoạch bao gồm gia tăng độ bao phủ của IRS, bao phủ toàn dân về LLINs và sử dụng chiến lược của LSM. Các can thiệp tiềm năng khác như SIT, GM và những người can thiệp bằng cách sử dụng vi khuẩn Wolbachia, không được thảo luận. Như vậy, bạn có thể nhìn thấy từ cuộc khảo sát năm 2013 và các thiếu sót của sự phát triển trong phòng chống vector giai đoạn 2014-2020 thì Nigeria cùng nhiều quốc gia khác tại SSA vẫn còn một chặng đường dài phía trước để đến đích cuối cùng.

Các nội dung khác »

---