Elian, cùng với mẹ Noreen, là em bé đầu tiên được tiêm vắc-xin sốt rét ở Kenya. Nguồn: WHO/N. Thomas

Hiện nay, vắc-xin sốt rét đầu tiên trên thế giới, RTS,S/AS01 (RTS,S), đang được thí điểm ở ba quốc gia châu Phi. Vắc xin này bổ sung cho các biện pháp đã được chứng minh khác để chống lại bệnh sốt rét và có khả năng cứu sống hàng chục nghìn trẻ em.

Mỗi năm bệnh sốt rét cướp đi mạng sống của hơn 400.000 người. Hàng chục triệu người nữa bị ốm vì căn bệnh có thể ngăn ngừa và điều trị được. Trẻ em dưới 5 tuổi ở khu vực châu Phi cận Sahara có nguy cơ mắc bệnh cao, hơn 250.000 trẻ em tử vong do sốt rét mỗi năm. Cứ mỗi 2 phút lại có 01 đứa trẻ tử vong vì sốt rét.

Những năm gần đây, các quốc gia châu Phi đạt được tiến bộ vượt bậc trong cuộc chiến chống sốt rét bằng cách sử dụng các biện pháp cắt đứt nguồn bệnh trọng tâm như màn tẩm hóa chất, phun hóa chất trong nhà và thuốc điều trị sốt rét.

Nhưng ở một số khu vực áp dụng các phương pháp này, số ca mắc và tử vong sốt rét vẫn ở mức cao. Cần có các công cụ mới bổ sung để tiếp tục giảm gánh nặng bệnh tật nhằm đạt được mục tiêu cuối cùng - tầm nhìn về một thế giới không còn sốt rét.

Công cụ mới đầy hứa hẹn cho khu vực châu Phi

Hiện nay, hàng chục nghìn trẻ em châu Phi đang được tiêm vắc-xin sốt rét đầu tiên trên thế giới thông qua một chương trình thí điểm vắc-xin ở Ghana, Kenya và Malawi. RTS,S là vắc-xin đầu tiên và duy nhất được chứng minh có thể làm giảm đáng kể sốt rét và sốt rét ác tính đe dọa tính mạng trẻ em châu Phi. Chương trình thí điểm được thiết kế để thu thập bằng chứng và trải nghiệm về vắc-xin trong bối cảnh tiêm chủng thường quy. Thông tin và bài học kinh nghiệm có ảnh hưởng đến khuyến cáo của WHO về việc sử dụng vắc-xin rộng rãi hơn trên toàn khu vực châu Phi hạ Sahara.

RTS,S hoạt động chống lại P.falciparum, KST sốt rét gây tử vong cao nhất trên toàn cầu và phổ biến nhất ở châu Phi. Thử nghiệm lâm sàng nghiêm ngặt tại 07 quốc gia châu Phi đã cho thấy tiềm năng ngăn ngừa bệnh sốt rét và cứu sống của nó. (Xem Hình 1: Các kết quả đã được chứng minh.) RTS,S được GSK phát triển trong hơn ba thập kỷ, gồm cả thông qua hợp tác với Sáng kiến Vắc-xin Sốt rét của PATH và mạng lưới các trung tâm nghiên cứu châu Phi.

Vắc-xin Sốt rét RTS,S tự hào vềhàng loạt “những cái đầu tiên”

+ Vắc-xin ĐẦU TIÊN ngăn ngừa sốt rét ở trẻ em

Vắc-xin RTS,S là vắc-xin đầu tiên và cho đến nay là vắc-xin duy nhất giúp giảm các ca mắc sốt rét ở trẻ nhỏ. Khi được tiêm 4 liều, vắc-xin này làm giảm đáng kể số ca mắc sốt rét lâm sàng và sốt rét ác tính nguy hiểm đến tính mạng.

+ Vắc xin sốt rét ĐẦU TIÊN nhận được đánh giá tích cực của cơ quan quản lý nghiêm ngặt

Vào tháng 7 năm 2015, Cơ quan Dược phẩm châu Âu (European Medicines Agency_EMA) đã đưa ra quan điểm khoa học tích cực về RTS,S, rằng vắc-xin này có khả năng giảm ca bệnh và tử vong ở nhóm tuổi có nguy cơ tử vong cao nhất do sốt rét, và rằng những lợi ích mà vắc-xin mang lại trong ngăn chặn sốt rét vượt trội so với các nguy cơ tiềm ẩn. Ngoài ra, các cơ quan quản lý quốc gia của Ghana, Kenya và Malawi đã cho phép sử dụng vắc xin RTS,S ở các khu vực thí điểm.

+ Vắc-xin sốt rét ĐẦU TIÊN được các chuyên gia y tế toàn cầu khuyến nghị giới thiệu thí điểm tại châu Phi.

Tiếp theo quyết định của EMA, và sau khi xem xét kỹ lưỡng các kết quả thử nghiệm lâm sàng, các ủy ban cố vấn hàng đầu của WHO về sốt rét và tiêm chủng – Nhóm các chuyên gia cố vấn chiến lược về tiêm chủng (Strategic Advisory Group of Experts (SAGE) o­n Immunization) và Ủy ban cố vấn chính sách sốt rét (Malaria Policy Advisory Committee_MPAC) – cùng kêu gọi thực hiện thí điểm vắc-xin tại 3 - 5 khu vực ở châu Phi hạ Sahara vào tháng Mười năm 2015.

+ Vắc-xin ĐẦU TIÊN được WHO khuyến nghị sử dụng theo từng giai đoạn ở các khu vực được chọn của châu Phi

WHO đã chính thức thông qua khuyến nghị của SAGE/MPAC vào tháng 01 năm 2016, công nhận tiềm năng y tế công cộng đáng kể của vắc-xin này đồng thời cũng thừa nhận cần phải đánh giá thêm trước khi xem xét sử dụng trên quy mô rộng.

+ Vắc-xin sốt rét ĐẦU TIÊN đến được với trẻ em ở châu Phi thông qua tiêm chủng thường quy tại các khu vực được chọn

Bộ Y tế các nước Ghana, Kenya và Malawi đang cung cấp vắc-xin sốt rét cho các phòng khám sức khỏe trẻ em tại các khu vực được chọn như một phần của các dịch vụ tiêm chủng thông thường của mỗi quốc gia. Vắc-xin này sẽ được đánh giá để sử dụng như một công cụ bổ sung giúp ngăn ngừa sốt rét ở trẻ em, một phần của gói cốt lõi gồm các biện pháp phòng ngừa, chẩn đoán và điều trị hiện có.

Lusitana là đứa trẻ đầu tiên trên thế giới được tiêm vắc-xin sốt rét trong buổi phát động chương trình thí điểm tại Malawi.
Nguồn: WHO/M. Nieuwenhof

Các kết quả đã được chứng minh

Trẻ em được tiêm 4 liều RTS,S ít bị mắc sốt rét hơn nhiều, kể cả sốt rét ác tính đe dọa tính mạng, so với những đứa trẻ không được tiêm RTS,S.

Hình 1: Từ năm 2009 đến năm 2014, RTS,S đã trải qua quá trình kiểm tra nghiêm ngặt thông qua thử nghiệm giai đoạn 3 trên diện rộng.
Các kết quả đầy hứa hẹn: đối với trẻ em từ 5-17 tháng, vắc-xin đã phòng ngừa gần 4 trong 10 ca mắc sốt rét (39%).
Nó cũng phòng ngừa khoảng 3 trong 10 ca sốt rét ác tính (29%), thể sốt rét gây tử vong chính ở trẻ em.
 Giảm đáng kể tỷ lệ nhập viện và nhu cầu truyền máu, biện pháp rất cần thiết trong điều trị bệnh thiếu máu do sốt rét ác tính.
Những lợi ích này được thêm vào những lợi ích đã đạt được thông qua việc sử dụng màn tẩm hóa chất tồn lưu lâu (LLINS), chẩn đoán kịp thời và điều trị thuốc sốt rét hiệu quả.

Các biện pháp đã được chứng minh hiệu quả chống lại sốt rét

Gói các biện pháp được WHO khuyến nghị dùng để chống lại sốt rét bao gồm: màn tẩm hóa chất tồn lưu lâu dài (LLINs), phun tồn lưu trong nhà với hóa chất diệt côn trùng, điều trị dự phòng không liên tục cho phụ nữ có thai và trẻ sơ sinh, xét nghiệm chẩn đoán nhanh, và điều trị các ca mắc sốt rét xác định bằng các loại thuốc chống sốt rét hiệu quả. Bên cạnh đó, biện pháp hóa học dự phòng sốt rét theo mùa cũng được khuyến nghị tại những khu vực có mức độ lan truyền sốt rét theo mùa cao ở Tiểu vùng Sahel của châu Phi. Việc triển khai các công cụ này cũng đã góp phần giảm đáng kể gánh nặng bệnh sốt rét trên khắp châu Phi, tuy nhiên các thành tựu này đã bị đình trệ và đảo ngược tại một số khu vực. Vì vậy, WHO và các đối tác đã kêu gọi sử dụng các biện pháp mới, như vắc-xin sốt rét, để giúp các nỗ lực phòng chống sốt rét tiếp tục trở lại đúng hướng.

Chương trình triển khai vắc-xin sốt rét

Chương trình triển khai vắc-xin sốt rét (Malaria Vaccine Implementation Programme_MVIP) đã được xây dựng để hỗ trợ việc đưa vắc-xin RTS,S dưới sự tổ chức của chính phủ các nước vào các chương trình tiêm chủng thường quy tại một số khu vực của châu Phi. Tác động y tế công cộng của vắc-xin này trong bối cảnh sử dụng thường quy sẽ được đánh giá để đưa ra các chính sách về triển khai tiềm năng vắc-xin này trên quy mô rộng hơn.

Giới thiệu và đánh giá vắc-xin

Việc thực hiện thí điểm vắc-xin sốt rét này trong các chương trình tiêm chủng quốc gia tại Ghana, Kenya và Malawi hiện đang diễn ra tại một số khu vực được chọn có mức độ lan truyền sốt rét từ vừa tới cao. Mục tiêu là xấp xỉ 360.000 trẻ em được tiêm chủng mỗi năm tại các khu vực được chọn của 3 quốc gia này. MVIP sẽ đánh giá:

+ Tính khả thi của việc cung cấp 4 liều vắc-xin cần thiết ở các cơ sở thường quy;

+ Vai trò tiềm năng của vắc-xin trong việc giảm tử vong ở trẻ em; và

+ Hồ sơ an toàn của vắc-xin này trong bối cảnh sử dụng thường quy.

Các đối tác thực hiện

Bộ Y tế của mỗi quốc gia thí điểm là tuyến đầu giới thiệu vắc-xin vào nước đó, cùng với sự hỗ trợ của WHO và sự hợp tác với các đối tác trong nước và quốc tế, bao gồm PATH, một tổ chức phi lợi nhuận, và GSK, nhà sản xuất vắc-xin. Mỗi đối tác xác định rõ vai trò của mình:

WHO chịu trách nhiệm điều phối chương trình MVIP và lãnh đạo về mặt khoa học và kỹ thuật cho chương trình này; WHO cũng hỗ trợ các bộ y tế khi họ giới thiệu vắc-xin này.

PATH hỗ trợ kỹ thuật và quản lý dự án cho MVIP và dẫn đẩu các nghiên cứu về việc sử dụng chăm sóc sức khỏe và tính kinh tế khi triển khai vắc-xin.

GSK đang tài trợ lên tới 10 triệu liều RTS,S để sử dụng trong chương trình MVIP và dẫn đầu các nghiên cứu bổ sung để tiếp tục theo dõi tính an toàn và hiệu quả của vắc-xin trong tiêm chủng thông thường.

Nguồn tài chính cho MVIP được huy động thông qua sự hợp tác chưa từng có giữa ba cơ quan tài trợ y tế lớn trên toàn cầu: Gavi, Liên minh vắc xin, Quỹ toàn cầu phòng chống AIDS, Lao và Sốt rét, và Unitaid.

Abigail Blessing, cùng với mẹ, đang cầm trên tay cuốn sách sức khỏe trẻ em đánh dấu liều vắc-xin sốt rét đầu tiên của mình tại Ghana. Nguồn: WHO/F. Combrink

Khai thác biện pháp mới

Sau ba thập kỷ phát triển, vắc-xin RTS,S đang tiếp cận hàng chục nghìn trẻ nhỏ tại châu Phi thông qua các chương trình tiêm chủng quốc gia.

Khi thông báo về sự ra mắt lịch sử của vắc-xin RTS,S tại châu Phi diễn ra ở Malawi vào tháng 4 năm 2019, Tổng Giám đốc WHO TS. Tedros Adhanom Ghebreyesus cho biết: “Chúng ta đã chứng kiến những thành tựu to lớn từ màn ngủ và các biện pháp phòng chống sốt rét khác trong vòng 15 năm qua, nhưng tiến độ đã bị đình trệ và đảo ngược ở một số khu vực. Chúng ta cần các giải pháp mới để đưa các nỗ lực phòng chống sốt rét trở lại đúng hướng, và vắc-xin này mang lại cho chúng ta một công cụ đầy hứa hẹn để đạt được điều đó. Vắc-xin sốt rét này có khả năng cứu sống hàng chục nghìn trẻ em”.

WHO ghi nhận tiềm năng y tế công cộng đáng kể của biện pháp đổi mới này trong phòng chống sốt rét, nâng cao sức khỏe trẻ em và cứu nhiều mạng sống như là một phần của gói các biện pháp đã được chứng minh để tiêu diệt sốt rét. Chương trình thí điểm vắc-xin sốt rét này sẽ mang lại những câu trả lời mà chúng ta cần về một công cụ mới đầy tiềm năng để chiến đấu với căn bệnh lâu đời.

Các nội dung khác »

---