Năm 2016 thế giới chứng kiến sự kiện trọng đại của Hội nghị các bên về biến đổi khí hậu lần thứ 22(COP 22) tại thành phố Marrakech, Morocco với đồng thuận cao 'Đưa thỏa thuận Pari vào hành động' mà trong đó có nhiệm vụ đặc biệt quan trọng là hạn chế tác động của biến đổi khí hậu với sức khỏe và phát sinh dịch bệnh.

Ảnh hưởng biến đổi khí hậu năm 2016

Nhìn lại năm 2016, thế giới đã phải chứng kiến một thảm họa thiên nhiên khốc liệt do ảnh hưởng của các hiện tượng thời tiết cực đoan từ nắng hạn đến mưa lũ ở nhiều vùng mà không thể lường trước hậu quả dù đã được cảnh báo về quy mô cũng như mức độ tác động. Đúng như kịch bản biến đổi khí hậu, El Niño và La Niña là hai hiện tượng thời tiết cực đoan năm 2016 ảnh hưởng toàn cầu, trong đó có Việt Nam. El Niño là hiện tượng nước biển nóng lên khác La Niña làm lạnh những vùng biển mà nó đi qua, trong đó El Niño xuất hiện thường xuyên hơn và sức tàn phá khốc liệt hơn, còn La Niñaxảy ra khi hiện tượng El Niño kết thúc. Các nhà khoa học đã đưa ra 3 giải pháp ứng phó với những hiện tượng thời tiết cực đoan này là dự báo chính xác thời điểm xuất hiện, dự báo đường đi và sức công phá của nó, chấp nhận sống chung như xây nhà phao tránh lũ hay dự trữ nước chống khô hạn.

Bản đồ tác động của biến đổi khí hậu toàn cầu (nguồn IPCC)

Biến đổi khí hậu không chỉ gây thiệt hại đến tính mạng và tài sản người dân mà còn tạo môi trường thuận lợi phát sinh, phát triển dịch bệnh và trung gian truyền bệnh. Nhiệt độ trái đất nóng lên cùng mực nước biển dâng và thời tiết cực đoan có thể tác động đến các bệnh truyền từ nước làm gây bùng phát các bệnh tiêu chảy; tác động sinh thái tác nhân gây bệnh (ký sinh trùng sốt rét, virus dengue, virus zika) cũng như trung gian truyền bệnh (muỗi Anopheles, muỗi Aedes) làm gia tăng các bệnh do muỗi truyền như sốt rét, sốt xuất huyết, zika, sốt phát ban cùng các bệnh do vec tơ truyền (vector-born diseases) khác thông qua vật chủ trung gian; tình trạng mưa lụt kéo dài, tạo những ổ muỗi đẻ ở khắp mọi nơi, nguồn nước bị ô nhiễm nặng nề là nguyên nhân chính gây dịch bệnh đường tiêu hóa kể cả dịch bệnh động vật và các ổ dịch thiên nhiên.

Hình 2

Tác động tiêu cực biến đổi khí hậu đến sức khỏe người già, người mắc các bệnh không lây nhiễm như đột quỵ, nhồi máu cơ tim, tim mạch, thần kinh, strees nhiệt làm tăng tỷ lệ bệnh và tử vong. Không những vậy, tác động biến đổi khí hậu còn làm tăng dịch bệnh theo mùa như cúm mùa, cúm A/H5N1, cúm A/H1N1, SARS, chân tay miệng và nhiều dịch bệnh mới nổi khác. Hậu quả các trận lụt liên tiếp ở miền Trung-Tây Nguyên trong năm 2016 còn tạo cơ hội phát tán dịch bệnh, ảnh hưởng cung cấp nước sạch, an toàn vệ sinh thực phẩm và vệ sinh môi trường.

Một trong những đối tượng dễ bị tổn thương do biến đổi khí hậu là trẻ em từ các quốc gia nghèo đói

Tác động biến đổi khí hậu tới sức khỏe

Những con số ước tính của WHO

Theo thông tin cập nhật mới nhất của Tổ chức Y tế thế giới (WHO) năm 2016, biến đổi khí hậu ảnh hưởng đến các yếu tố xã hội và môi trường sức khỏe (Climate change affects the social and environmental determinants of health) bao gồm không khí sạch (clean air), nước sạch (safe drinking water), đầy đủ lương thực (sufficient food) và chỗ ở an toàn (secure shelter).Với mức độ biến đổi khí hậu như hiện nay, WHO dự báo từ năm 2030 đến 2050tác động của biến đổi khí hậu sẽ gây ra thêm 250 000 người chết mỗi năm do stress nhiệt người cao tuổi (38.000), tiêu chảy (48.000), sốt rét (60.000) và suy dinh dưỡng trẻ em (95.000). Các chi phí thiệt hại trực tiếp đến sức khỏe không bao gồm chi phí trong các lĩnh vực y tế xác định như nông nghiệp, nước và vệ sinh môi trường (water and sanitation) được ước tính khoảng 2-4 tỷ đô la (USD)/năm vào 2030.Tất cả người dân sẽ bị ảnh hưởng bởi biến đổi khí hậu nhưng một số người dễ tổn thương hơn một số người khác sống ở các đảo quốc đang phát triển và các vùng ven biển, các thành phố lớn và các khu vực miền núi và vùng cực đặc biệt dễ bị tổn thương; đặc biệt trẻ em sống ở các nước nghèo, người cao tuổi và người khuyết tật bệnh là những đối tượng dễ bị tổn thương về sức khoẻ nhất; những khu vực có cơ sở hạ tầng y tế yếu kém, chủ yếu là các nước đang phát triển ít có khả năng đối phó nếu không có sự hỗ trợ chuẩn bị và đáp ứng.Giảm phát thải khí nhà kính (reducing emissions of greenhouse gases) thông qua lựa chọn sử dụng vận chuyển, thực phẩm và năng lượng tốt hơn có thể giúp cải thiện sức khỏe, nhất là nỗ lựclàm giảm ô nhiễm không khí (reduced air pollution). Trong 50 năm qua các hoạt động của con người, đặc biệt là việc đốt nhiên liệu hóa thạch (fossil fuels) đã thải đủ số lượng carbon dioxide (CO2) và các khí nhà kính khác làm tăng thêm nhiệt độ khí quyển và ảnh hưởng đến khí hậu toàn cầu.Trong 130 năm qua trái đất đã nóng lên khoảng 0.85^oC, mỗi thập kỷ trong 3 thập kỷ qua trái đất liên tục ấm hơn so với bất cứ thập niên nào trước 1850^1.Mực nước biển đang tăng lên, các sông băng đang tan chảy và lượng nước mưa đang thay đổi,các sự kiện thời tiết cực đoan (extreme weather)đang trở nên khốc liệt hơn và thường xuyên hơn.

Biến đổi khí hậu cùng những hiện tượng thời tiết cực đoan ngày càng gia tăng là cái giá phải trả do chính hoạt động tàn phá thiên nhiên của con người

Theo Ủy ban liên Chính phủ về biến đổi khí hậu Liên hợp quốc (IPCC), hầu hết nguyên nhân gây hiện tượng nóng lên toàn cầu là do hoạt động tàn phá thiên nhiên của con người góp phần đáng kể khí thải gây hiệu ứng nhà kính. Theo Bộ Tài nguyên và Môi trường (MONRE), trong gần 5 thập kỷ qua nhiệt độ trung bình ở nước ta đã tăng hơn 0,6⁰C, lượng mưa tăng chủ yếu ở các tỉnh phía Nam từ 7 - 20%; hơn 10 năm qua, số ngày nóng trong năm tăng lên hơn một tháng, số cơn bão cũng gia tăng lên đáng kể và phát triển thành siêu bão cùng sức công phá khủng khiếp ở những vùng mà nó đi qua. Theo Bộ Y tế (MOH), tình trạng biến đổi khí hậu ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe cộng đồng dẫn đến các bệnh lây nhiễm và không lây nhiễm ngày càng gia tăng trên nền nhiệt độ trung bình năm tăng cao

Tác động thời tiết cực đoan năm 2016 đã nhấn hàng loạt nhà dân miền Trung Việt Nam chìm trong biển nước

Ảnh hưởng của thời tiết cực đoan

Trên thế giới, WHO cho biết mặc dù hiện tượng ấm lên toàn cầu có thể mang lại một số lợi ích cục bộ như các trường hợp tử vong mùa đông ít hơn ở vùng khí hậu ôn đới và tăng sản xuất lương thực trong khu vực nhất định nhưng về tổng thể những ảnh hưởng tiêu cực của biến đổi khí hậu với sức khỏe sẽ áp đảo các mặt tích cực, tác động tới các yếu tố xã hội và môi trường sức khỏe như không khí sạch, nước sạch, đủ lương thực và chỗ ở an toàn.Nhiệt độ cực đoan (extreme heat) như nhiệt độ không khí cao (extreme high air temperatures) là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến các trường hợp tử vong do bệnh tim mạch và hô hấp nhất là ở người cao tuổi, ví dụ trong đợt nắng nóng của mùa hè năm 2003 tại châu Âu hơn 70.000 trường hợp tử vong được ghi nhận; nhiệt độ cao cũng làm tăng nồng độ ozone cùng các chất ô nhiễm khác trong không khí làm cácbệnh tim mạch và hô hấp nặng hơn.Phấn hoa và mức độ dị ứng khác (pollen and other aeroallergen levels)cũng cao hơn ở nhiệt độ cao là tác nhân gây kích hoạt hen suyễn, ảnh hưởng đến khoảng 300 triệu người, dự báonhiệt độ tăng liên tục sẽ làm tăng gánh nặng này.Thiên tai và thay đổi lượng mưa (Natural disasters and variable rainfall patterns) trên toàn cầu, theo báo cáo số lượng thiên tai liên quan đến thời tiết tăng gấp 3 lần từ năm 1960làm hơn 60.000 người chếtmỗi năm, chủ yếu là ở các nước đang phát triển.Mực nước biển dâng và các sự kiện thời tiết ngày càng cực đoan sẽ phá hủy nhà cửa, cơ sở y tế và các dịch vụ thiết yếu khác. Hơn một nửa dân số thế giới sống trong phạm vi 60 km của biểncó thể buộc phải di chuyển làm tăng hàng loạt nguy cơ ảnh hưởng sức khỏe, rối loạn tâm thần và các bệnh truyền nhiễm. Lượng mưa ngày càng thay đổi có thể ảnh hưởng đến cung cấp nước ngọt,tình trạng thiếu nước sạch cùng vấn đề vệ sinh làm tăng nguy cơ mắc bệnh tiêu chảy, giết chết gần 760.000 trẻ em dưới 5 tuổi mỗi năm. Nếu cực đoan hơn thiếu nước dẫn đến hạn hán và đói kém, dự báocuối thế kỷ 21 biến đổi khí hậu có thể làm tăng tần suất (frequency) và cường độ (intensity) của hạn hán ở phạm vi khu vực cũng như toàn cầu¹ mở rộng các vùng bị ảnh hưởng bởi hạn hán khắc nghiệt gấp 2 lần và thời gian trung bình tăng 6 lần.Lượng mưa cực đoan (extreme precipitation) được dự báo sẽ tiếp tục tăng tần suất và cường độ trong suốt thế kỷ hiện tại¹ cùng lũ lụt đang gia tăng cả về tần suất lẫn cường độgây ô nhiễm nguồn cung cấp nước ngọt, tăng nguy cơ dịch bệnh từ nước, tạo môi trường thuận lợi cho muỗi và các loài côn trùng truyền bệnh sinh sản và phát triển; đồng thời gây chết đuối và chấn thương thể chất, thiệt hại nhà cửa và làm gián đoạn việc cung cấp các dịch vụ y tế và sức khỏe.Nhiệt độ tăng và lượng mưa thay đổi sẽ làm giảm sản xuất lương thực ở nhiều khu vực nghèo nhất làm tăng tỷ lệ suy dinh dưỡng và thiếu dinh dưỡng (malnutrition and undernutrition)mà hiện nay là nguyên nhân gây ra 3,1 triệu ca tử vong mỗi năm.

Tác động biến đổi khí hậu dẫn đến tình trạng thiếu nước sạch và ảnh hưởng an ninh lương thực

Tại Hoa Kỳ, theo Trung tâm kiểm soát và phòng chống dịch bệnh (US CDC), mỗi người Mỹ là dễ bị tổn thương do tác động của biến đổi khí hậu đối với sức khỏe của họ tại một số thời điểm trong cuộc sống của họ; biến đổi khí hậu có thể có một loạt các tác động tinh thần và sức khỏe cộng đồng vật lý; một khí hậu ấm hơn sẽ làm tăng nguy cơ bệnh tật và tử vong do nhiệt độ cực cao và chất lượng không khí kém; biến đổi khí hậu có thể sẽ làm tăng tần suất và cường độ của các sự kiện thời tiết cực đoan (như lũ lụt, hạn hán, bão) đe dọa sức khỏe, sự an toàn của con người và làm nhiều người lâm bệnh; trong đó một số nhóm người như người già, người khuyết tật, trẻ emlà những đối tượng đặc biệt dễ bị tổn thương.

Hợp chủng quốc Hoa Kỳ (U.S) cũng nằm trong số các quốc gia phải gánh chịu nặng nề
những tác động của biến đổi khí hậu và các hiện tượng thời tiét cực doan

Trong năm 2016, Chương trình nghiên cứu biến đổi toàn cầu của Mỹ (U.S. Global Change Research Program)phát hành mộtbáo cáophân tích những tác động của biến đổi khí hậu toàn cầu về sức khỏe con người ở Hoa Kỳcho thấy biến đổi khí hậu là một mối đe dọa lớn đối với sức khỏe của người dân Mỹ; đồng thời có thể ảnh hưởng đến sức khỏe con người theo hai cách chủ yếu: (i) bằng cách thay đổi mức độ nghiêm trọng và tần số của các vấn đề sức khỏe mà đã bị ảnh hưởng bởi các yếu tố khí hậu, thời tiết;(ii) bằng cách tạo ra các vấn đề sức khỏe chưa từng có hoặc không lường trước hoặc đe dọa sức khỏe tại nơi làm việc hay số năm mà họ đã không xảy ra trước đó.Mỗi người Mỹ dễ bị tổn thương trước những tác động sức khỏe liên quan đến biến đổi khí hậu nhưng một số quần thể sẽ bị ảnh hưởng nhiều hơn bao gồm người nghèo, một số cộng đồng da màu, Anh ngữ hạn chế;các nhóm dân di cư, dân bản địa, trẻ em và phụ nữ mang thai, người già, các nhóm nghề nghiệp dễ bị tổn thương, người khuyết tật và những người có điều kiện y tế.Những tác động của biến đổi khí hậu bao gồm nhiệt độ ấm lên, thay đổi lượng mưa, sự gia tăng về tần số và cường độ của một số sự kiện thời tiết cực đoan và mực nước biển dâng cao ảnh hưởng đến thực phẩm ăn, nước uống, không khí hít thở và quy luật thời tiết.Mức độ nghiêm trọng của các nguy cơ sức khỏe sẽ phụ thuộc vào khả năng của hệ thống y tế và an toàn công cộng để giải quyết hoặc chuẩn bị cho những mối đe dọa thay đổi cũng như các yếu tố như hành vi của một cá nhân, tuổi tác, giới tính và tình trạng kinh tế.Tác động khác nhau ở nơi mọi người sinh sống, làm thế nào nhạy cảm mà họ là mối đe dọa sức khỏe, bao nhiêu họ được tiếp xúc với tác động biến đổi khí hậu và như thế nào họ và cộng đồng của họ có thể thích ứng với thay đổi.Người dân ở các nước đang phát triển có thể dễ bị tổn thương nhất đối với các rủi ro về sức khỏe trên toàn cầu nhưng sự thay đổi khí hậu đặt ra mối đe dọa đối với sức khỏe, ngay cả ở những quốc gia giàu có như Hoa Kỳ.Gia tăng nguy cơ ở một số quần thểtrẻ em, phụ nữ mang thai, người già và những người có thu nhập thấp.

Bão lụt miền Trung đã qua đi nhưng nguy cơ dịch bệnh còn ở lại

Tại Việt Nam, ngay từ đầu năm 2016 tác động của El Niño đã làm miền Bắc đã phải chịu những trận rét đậm rét hại nhất hàng chục năm qua, nhiều vùng nhiệt độ lạnh dưới 0⁰C có tuyết rơi; miền Trung-Tây Nguyên phải gánh chịu khô hạn kéo dài kỷ lục từ cuối năm 2015, Nam bộ xâm nhập mặn chưa từng có ở khu vực Đồng bằng sông Cửu Long, dòng chảy sông Mê Kông về phía Việt Nam cạn kiệt chưa từng thấy dẫn đến tình trạng thiếu nước nghiêm trọng. Chưa kịp hoàn hồn với El Niño, cuối năm 2016 hậu quả La Niña làm một loạt tỉnh miền Trung từ Hà Tĩnh đến Ninh Thuận và các tỉnh Tây Nguyên phải gánh chịu những trận mưa lũ kéo dài làm nhiều nơi ngập chìm trong lũ làm hàng trăm người chết, hàng chục ngàn người mất nhà cửa, hoa màu, gia cầm, gia súc phải đối mặt với đói nghèo, mất an ninh lương thực, ô nhiễm môi trường, dễ phát sinh dịch bệnh. Chưa hết, mùa đông năm nay nền nhiệt độ cũng cao bất thường > 20⁰C so với mọi năm nên Việt Nam được coi là một trong số ít quốc gia chịu tác động nặng nề nhất của biến đổi khí hậu.

Nhiệt độ toàn cầu trung bình năm (Annual Average) và trung bình 5 năm (Five Year Average) đều gia tăng liên tục chứng tỏ trái đất ngày càng nóng lên

Một số yếu tố tác động

Tác động nhiệt độ liên quan(Temperature-Related Impacts)

Theo US CDC, nhiệt độ trung bình ấm hơn sẽ dẫn đến số ngày nóng nhiều hơn, sóng nhiệt (heat wave) thường xuyên hơn và lâu hơn làm tăng số ca tử vong liên quan đến nhiệt ở Hoa Kỳ trên phạm vi rộng từ hàng ngàn đến hàng chục ngàn người chết thêm mỗi năm vào cuối thế kỷ này trong những tháng mùa hè.

Hình 10

Dự báo thay đổi trong một vài biến khí hậu 2046-2065 đối với trung bình 1981-2000 cho các kịch bản RCP6.0 bao gồm các đêm lạnh nhất của năm_Coldest Night of Year (hình trên cùng bên trái) và các ngày nóng nhất trong năm_Hottest Day of Year (hình trên cùng bên phải).Đến giữa thế kỷ này, đêm lạnh nhất trong năm được dự báo ấm 6°F đến 10°F so với hầu hết các nước, với những thay đổi nhỏ hơn một chút ở phía nam.Những ngày nóng nhất của năm được dự báo là 4°F đến 6°F ấm hơn trong hầu hết các lĩnh vực.Cũng chỉ là dự báo trong ngày ẩm ướt nhất của năm_Wettest Day of Year (hình dưới cùng bên trái) và số ngày khô hạn liên tục dài nhất hàng năm_Annual Longgest Dry Spell (hình dưới bên phải).Lượng mưa cực đoan được dự báo sẽ tăng với trung bình thay đổi từ 5% đến 15% trong lượng mưa rơi vào ngày ẩm ướt nhất trong năm.Chiều dài của đợt khô dài nhất hàng năm được dự báo sẽ tăng trong hầu hết các lĩnh vực nhưng những thay đổi nhỏ, ít hơn hai ngày trong hầu hết các lĩnh vực.

Tiếp xúc với nhiệt độ cực cao có thể dẫn đến đột quỵ nhiệt và mất nước cũng như tim mạch, hô hấp và bệnh mạch máu não.Nhiệt độ quá nóng có nhiều khả năng ảnh hưởng đến các quần thể ở các vĩ độ phía bắc, nơi người dân ít được chuẩn bị để đối phó với nhiệt độ quá cao.Một số loại quần thể dễ bị tổn thương hơn so với những người khác như người lao động ngoài trời, các vận động viên sinh viên, và những người vô gia cư có xu hướng được tiếp xúc nhiều hơn với nhiệt độ cực đoan bởi vì họ dành nhiều thời gian ở ngoài trời.hộ gia đình có thu nhập thấp và người lớn tuổi có thể không được sử dụng điều hòa không khí mà còn làm tăng tiếp xúc với nhiệt độ cao.Ngoài ra, trẻ em, phụ nữ mang thai, người già và những người có điều kiện y tế nào đó ít có khả năng điều chỉnh nhiệt độ cơ thể của họ và do đó có thể dễ bị tổn thương hơn với nhiệt độ cực đoan.

Hình 11

Con số này cho thấy mối quan hệ giữa nhiệt độ cao và tử vong quan sát trong đợt nắng nóng năm 1995 ở Chicago.Các cành lớn trong trường hợp tử vong vào giữa tháng 7 (đường màu đỏ) cao hơn nhiều so với con số trung bình của các trường hợp tử vong trong thời gian năm (đường màu cam) cũng như tỷ lệ tử vong trước và sau khi làn sóng nhiệt (nguồn:EPA (2014)

Tác động chất lượng không khí (Air Quality Impacts)

Biến đổi khí hậu ảnh hưởng đến không khí chúng ta hít thở cả trong nhà và ngoài trời, nhiệt độ ấm hơn và chuyển đổi mô hình thời tiết có thể làm chất lượng không khí xấu đi dẫn đến hen suyễn,các bệnh đường hô hấp và tim mạch khác.Cháy rừng (Wildfires), được dự báo sẽ tiếp tục tăng về số lượng và mức độ nghiêm trọng như biến đổi khí hậu, tạo ra khói và các chất ô nhiễm không khí không lành mạnh khác.Mực carbon dioxide và nhiệt độ ấm hơn cũng ảnh hưởng đến chất gây dị ứng trong không khínhưgiống phấn hoacúc vàng (ragweed pollen).Mặc dù đã có những cải thiện đáng kể về chất lượng không khí ở Hoa Kỳ từ những năm 1970 nhưng đến năm 2014 vẫn còn khoảng 57 triệu người Mỹ sống tại các quận không đạt tiêu chuẩn chất lượng không khí của quốc gia.Biến đổi khí hậu thậm chí còn làm cho các bangkhó khăn hơn đáp ứng các tiêu chuẩn này trong tương lai, nhiều người hơnsẽ bị phơi nhiễm với bầu không khí không lành mạnh (exposing more people to unhealthy air).

Tăng Ozone(Increases in Ozone)

Các nhà khoa học dự đoán nhiệt độ ấm hơn do biến đổi khí hậu sẽ làm tăng tần số của ngày với mức độ không lành mạnh củaozone mặt đất (ground-level ozone) hay còn gọi là ozone tầng đối lưu là chất gây ô nhiễm không khí độc hại và thành phần trong khói bụi khôngtốt chút nào với người bị bệnh phổi, người già và trẻ em; những người phơi nhiễm với nồng độ cao hơn ozone mặt đất (exposed to higher levels of ground-level ozone)có nguy cơ tử vong sớm hoặc bị đưa vào bệnh viện cho các vấn đề về hô hấp.Ozone mặt đất có thể gây tổn hại nhu mô phổi, làm giảm chức năng phổi và viêm đường hô hấpcó thể làm bệnh hen suyễn hoặc bệnh phổi khác nặng thêm.Trẻ em, người già, người lao động ngoài trời và những người có bệnh hen suyễn và các bệnh phổi mãn tính khác đặc biệt có nguy cơ.

Khói bụi ở Los Angeles giảm tầm nhìn và có thể gây hại cho sức khỏe con người
(nguồn:California Ban tài nguyên không khí (2014)

Do nhiệt độ nóng lên, không khí tù đọng có xu hướng gia tăng hình thành ozone, biến đổi khí hậu có thể làm tăng nồng độ của ozone mặt đất ở những khu vực đã bị ô nhiễm của Hoa Kỳ và tăng số ngày có chất lượng không khí kém.Nồng độ cao của tầng ozone do biến đổi khí hậu có thể làmtăngthêm hàng chục đến hàng ngàn bệnh liên quan ozone (ozone-related illnesses)và tử vong sớm (premature deaths) mỗi năm vào năm 2030 tại Hoa Kỳ, nếu như không có sự thay đổi trong chính sách chất lượng không khí.

Những thay đổi trong hạt vật chất (Changes in Particulate Matter)

Hạt vật chất (Particulate matter)là thuật ngữ chỉ một loại hạt cực nhỏ và các giọt chất lỏng lơ lửng trong không khí,hạt mịn bao gồm những người nhỏ hơn 2,5 micromet (khoảng một phần mười nghìn của một inch).Một số hạt vật chất như bụi, khói cháy rừng và bụi nước biển xảy ra một cách tự nhiên, trong khi một số được tạo ra bởi các hoạt động của con người như đốt nhiên liệu hóa thạch để sản xuất năng lượngcó thể được phát ra trực tiếp hoặc hình thành trong khí quyển từ các phản ứng hóa học của các chất khí như sulfur dioxide, nitrogen dioxide, và các hợp chất hữu cơ dễ bay hơi.Hít hạt mịn có thể dẫn đến một loạt các hậu quả có hại như ung thư phổi, bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính (COPD) và bệnh tim mạch.Biến đổi khí hậu dự kiến ​​sẽ tăng số lượng và mức độ nghiêm trọng của cháy rừng, hạt vật chất từ ​​khói cháy rừng thường có thể được thực hiện một khoảng cách rất dài bởi gió, ảnh hưởng đến những người sống xa nguồn ô nhiễm không khí này.Người lớn tuổi đặc biệt nhạy cảm khi phơi nhiễm hạt ngắn hạn (short-term particle exposure) với nguy cơ cao khi nhập viện và tử vong,công nhân ngoài trời như nhân viên cứu hỏa cũng có thể phơi nhiễm cao.Do các yếu tố phức tạp ảnh hưởng đến nồng độ khí quyển của các hạt vật chất tốt, các nhà khoa học vẫn chưa biết liệu biến đổi khí hậu sẽ làm tăng hoặc giảm nồng độ các hạt vật chất trên khắp Hoa Kỳ, vấn đề hạt vật chất có thể được gỡ bỏ từ không khí do lượng mưa được dự báo sẽ tăng về số lượng mặc dù không nhất thiết phải là tần số.Biến đổi khí hậu liên quan đến lượng khí bị tù đọng, mẫu gió, khí thải từ thực vật và các chất hóa học của các chất ô nhiễm trong khí quyển cũng sẽ ảnh hưởng đến nồng độ các hạt vật chất.

Những thay đổi về chất gây dị ứng và hen suyễn Triggers(Changes in Allergens and Asthma Triggers)

Bệnh dị ứng (Allergic illnesses) bao gồm sốt cỏ khô (Hay Fever), ảnh hưởng đến khoảng 1/3 dân số Hoa Kỳ và hơn 34 triệu người Mỹ đã được chẩn đoán bị bệnh suyễn, biến đổi khí hậu có thể ảnh hưởng dị ứng và sức khỏe đường hô hấp.Các mùa phấn hoa mùa xuân đã xảy ra trước đây tại Hoa Kỳ cho một số loại thực vậtnhư giống phấn hoa cúc vàng gây dị ứng.Ngoài việc kéo dài mùa giống cúc vàng phấn, tăng nồng độ carbon dioxide và nhiệt độ cũng có thể dẫn đến hoa sớm, nhiều hoa, và mức độ phấn hoa tăng trong giống cúc vàng.

Bão Katrina là một trong những cơn bão khủng khiếp nhất tại Hoa Kỳ,
chịu trách nhiệm cho khoảng 971 đến 1.300 người tử vong
(nguồn:NOAA)

Tác động từ các sự kiện thời tiết cực đoan (Impacts from Extreme Weather Events)

Sự gia tăng về tần số hoặc mức độ nghiêm trọng của một số sự kiện thời tiết cực đoan như những trận mưa lớn kéo dài, lũ lụt, hạn hán, bão, đe dọa sức khỏe của người dân trong và sau sự kiện.Những người có nguy cơ cao bao gồm trẻ em, người già, người khuyết tật hoặc điều kiện y tế, và người nghèo.Các sự kiện thời tiết cực đoan có thể ảnh hưởng đến sức khỏe con người theo một số cách như giảm sự sẵn có của thực phẩm an toàn và nước uống; phá hủy cầu đường gián đoạn giao thông tiếp cậncác cơ sở y tế; gián đoạn dịch vụ thông tin liên lạc, công cộng và chăm sóc sức khỏe; góp phần ngộ độc carbon monoxide từ sử dụng không đúng của máy phát điện xách tay trong và sau bão; tăng các bệnh đương tiêu hóa sau lũ lụt, gây ảnh hưởng xấu tới sức khỏe tâm thần như trầm cảm và rối loạn stress sau chấn thương (PTSD).Ngoài ra, những cuộc di chuyển khẩn cấp gây ra những rủi ro sức khỏe cho người lớn tuổi, nhất là với những người khuyết tật, người già và trẻ em; khó khăn trong cung cấp y tế, thuốc men, thiết bị y tế và hậu cần khác.Đặc biệt là các bệnh liên quan đến nguồn nước, an toàn thực phẩm, dinh dưỡng và sức khỏe tâm thần.

Về các bệnh liên quan đến nước (water-related illnesses), mọi người có thể bị bệnh nếu tiếp xúc với nguồn nước ô nhiễm.Biến đổi khí hậu làm tăng nguy cơ bệnh tật thông qua tăng nhiệt độ, mưa lớn thường xuyên gây lũ lụt và bão dẫn đến các bệnh đường tiêu hóa như tiêu chảy, tác động trên hệ thần kinh và hô hấp của cơ thể hoặc gan và thận.Tác động khí hậu có thể ảnh hưởng đến việc phơi nhiễm với tác nhân gây bệnh qua đường nước (vi khuẩn, virus, ký sinh trùng) như CryptosporidiumvàGiardia);độc tố được sản xuất bởi tảo và cyanobacterium nở hoa độc hại trong nướcvà hóa chất xả thải vào trong nước từ hoạt động của con người.Nhiệt độ nước thay đổi có nghĩa làvi khuẩn đường nướcVibrio và độc tố của tảo có hại sẽ có mặt trong nước hoặc hải sản tại thời điểm khác nhau trong năm, hoặc ở những nơi trước đây không đe dọa.Thêm vào đó, sự kiện khắc nghiệt thời tiết và bão có thể gây thiệt hại hoặc vượt quá khả năng của cơ sở hạ tầng nước (như nước hoặc các nhà máy xử lý nước thải, bia) làm tăng nguy cơ phơi nhiễm với chất gây ô nhiễm.

Về an toàn thực phẩm và dinh dưỡng (food safety and nutrition), biến đổi khí hậu và những tác động trực tiếp của nồng độ carbon dioxide cao hơn trong khí quyển dự báo​​sẽ ảnh hưởng đến an toàn thực phẩm và dinh dưỡng, làm gián đoạn hoặc làm chậm sự phân phối thực phẩm. Nhiệt độ không khí cao hơn có thể làm tăng các trường hợp củavi khuẩn Salmonellavà ngộ độc thực phẩm vi khuẩn liên quan khác do chúng phát triển nhanh hơn trong môi trường ấm ápgây đau dạ dày, thậm chí tử vongtrong các trường hợp nặng do vậy thực hành để bảo vệ thực phẩm có thể giúp tránh các bệnh ngay cả khi những thay đổi khí hậu.Cùng với đó, tác động biến đổi khí hậu có thể làm tăng nguy cơ phơi nhiễm với các chất gây ô nhiễm hóa học trong thực phẩm như nhiệt độ bề mặt nước biển cao hơn sẽ dẫn đến nồng độ thủy ngân cao trong hải sản hoặc nồng độ carbon dioxide trong không khí cao hơn có thể làm giảm mức độ protein và khoáng chất cần thiết cho cây trồng và làm giảm chất dinh dưỡng trong thực phẩm. 

Hình 13

Sơ đồ tác động biến đổi khí hậu đến chất lượng và an toàn thực phẩm trên đây (nguồn:USGCRP (2016) cho thấy các hệ thống thực phẩm liên quan đến một mạng lưới tương tác với môi trường vật lý và sinh học của chúng tôi như di chuyển thực phẩm từ sản xuất đến tiêu thụ hoặc từ "trang trại đến bàn ăn" (farm to table). Theo đó, tăng nồng độ CO₂ trong khí quyển và biến đổi khí hậu sẽ ảnh hưởng đến chất lượng và phân phối thực phẩm với các hiệu ứng tiếp theo về an toàn thực phẩm và dinh dưỡng.

Về sức khỏe tâm thần(mental Health), bất kỳ thay đổi trong sức khỏe thể chất của một người hay môi trường xung quanh cũng có thể có tác động nghiêm trọng đến sức khỏe tâm thần của họ, nhất là khi trải qua một sự kiện thời tiết khắc nghiệt có thể gây ra căng thẳng và hậu quả về sức khỏe tâm thần khác khi bị mất người thân hoặc gia đình của họ.Cá nhân bị bệnh tâm thần đặc biệt dễ bị nhiệt độ cực đoan,nghiên cứu đã phát hiện có 1 bệnh tâm thần từ trước tăng gấp 3 lần nguy cơ tử vong trong đợt nắng nóng,ngay cả các mối đe dọa của biến đổi khí hậu (từ việc đọc hoặc xem tin tức về biến đổi khí hậu) có thể ảnh hưởng đến phản ứng của stress và sức khỏe tâm thần.Một số nhóm người có nguy cơ cao hơn cho các tác động sức khỏe tâm thần như trẻ em và người lớn tuổi, phụ nữ mang thai và sau khi sinh, người bị bệnh tâm thần từ trước, người có thu nhập thấp và nhân viên cấp cứu.

Bản đồ phân bố tử vong do các bệnh truyền qua vector trên thế giới

Tác động biến đổi khí hậu tới các bệnh truyền qua vector

Mô hình bệnh tật (Patterns of infection)

Vector là nhữngsinh vậtsống có thể truyềnnhiềubệnh nguy hiểm từ người sang người hoặc từ động vật sang người, trong đó nhiều vector là côn trùng hút máu vì vậy khi chúng hút máu vật chủ bị bệnh (người và động vật), các vi sinh vật xâm nhập và phát triển sau đó chúng truyền vi sinh vật vào vật chủ mới trong quá trình hút máu tiếp theo.Muỗi là véc tơ truyền bệnh phổ biến nhất, các véc tơ truyền bệnh khác bao gồm ve, ruồi, ruồi cát, bọ chét, bọ xít và một số ốc nước ngọt.Điều kiện khí hậu ảnh hưởng lớn đến các bệnh lây truyền qua đường nước và các bệnh truyền qua côn trùng, ốc sên hoặc các động vật máu lạnh (cold blooded animals)khác.Biến đổi khí hậu có thể kéo dài mùa truyền bệnh và làm thay đổi phạm vi địa lý của dịch bệnh như ởTrung Quốc, biến đổi khí hậu đã mở rộng đáng kể các vùngcó bệnh sán máng (schistosomiasis) qua ốc trung gian truyền bệnh (snail-borne disease)³.^.Bệnh sốt rét truyền qua muỗi Anopheles chịu tác động mạnh của yếu tố khí hậu, vector truyền bệnh sốt xuất huyết muỗi Aedes cũng rất nhạy cảm với điều kiện khí hậu, làm tăng diện tiếp xúc với sốt xuất huyết, dự báothêm khoảng 2 tỷ người phơi nhiễm với bệnh sốt xuất huyết vào năm 2080.

Bệnh do vector truyền (Vector-born diseases_VBD)

Theo WHO, bệnh do vector truyền chiếm > 17% tổng số các bệnh truyền nhiễm và là nguyên nhân dẫn đến > 1 triệu trường hợp tử vong mỗi năm. Trong đó, > 2,5 tỷ người sống tại 100 nước trên thế giới có nguy cơ mắc sốt xuất huyết dengue; trong năm 2015, sốt rét là nguyên nhân gây ra 429.000 ca tử vong, hầu hết là trẻ em < 5 tuổi ở vùng cận Sahara, châu Phi; ngoài ra, các bệnh do véc tơ truyền khác như Chagas, Leishmaniasis và sán máng ảnh hưởng đến hàng trăm triệu người trên toàn thế giới. Tuy nhiên, các bệnh do vector truyền vẫn được xếp vào nhóm bệnh nhiệt đới bị lãng quên (NTDs), trong khi WHO cho rằng các bệnh này hoàn toàn có thể phòng ngừa thông qua các biện pháp bảo vệ cá nhân và cộng đồng.

-Muỗi:Aedes truyền các bệnh sốt xuất huyếtDengue, Zika, sốt thung lũng Rift (Rift Valley), Chikungunya, sốt vàng da (yellow fever); muỗi Anopheles truyền bệnh sốt rét; muỗiCulex truyền bệnh viêm não Nhật Bản, giun chỉ bạch huyết (Lymphatic filariasis_LF), sốtTây sông Nile (West Nilefever).

-Ruồi cát: truyền bệnh sốtdo ruồi cát, Leishmaniasis

-Ve: truyền bệnh sốt xuất huyết Crimean-Congo(Crimean-Congo haemorrhagic fever), bệnh Lyme, sốthồi quy(Relapsing fever), bệnh rickettsial (Rickettsial diseases or spotted fever and Q fever), viêm nãodo ve truyền (Tick-borne encephalitis), bệnhTularaemia.

-Bọ xít (Triatomine bugs): truyềnbệnh Chagas (TrypanosomiasischâuMỹ).

-RuồiTsetse (Tsetse flies): truyền bệnh ngủchâu Phi(Sleeping sickness or AfricanTrypanosomiasis).

-Bọ chét: truyền bệnh dịch hạch từchuột sang người, bệnhRickettsiosis.

-Ruồi đen: truyền bệnh mù đường sôngdo giun chỉ ở châu Phi(Onchocerciasis).

-Ốcnước ngọt: truyền bệnh sáng máng (Schistosomiasis)

Hình 16

Sơ đồ trên đây (nguồn:USGCRP (2016) cho thấy virus Tây sông Nile được duy trì trong các chu kỳ lây truyền giữa các loài chim (các vật chủ tự nhiên của virus) và muỗi, nhiễm trùng sang người có thể xảy ra từ vết đốt của một con muỗi trước đây đã từng đốt một con chim bị nhiễm bệnh.Mùa đông ấm áp đến mùa xuân trước đó có thể ảnh hưởng đến các mô hình di cư của các loài chim là vật chủ tự nhiên của virus Tây sông Nile,ngoài ra tác động biến đổi khí hậu làm tăng nhiệt độ, thay đổi lượng mưa và tần số xuất hiện cao hơn của các sự kiện thời tiết cực đoan có thể sẽ ảnh hưởng đến sự phân bố và sự phong phú của muỗi truyền virus Tây sông Nile.

Tại Việt Nam, theo Bộ Y tế (MOH) hiện tượng nóng lên toàn cầu cùng những tác động của thời tiết cực đoan trong năm 2016 đã thúc đẩy sự phát triển của các loài muỗi truyền bệnh làm tăng nguy cơ dịch bệnh sốt xuất huyết, zika, sốt rét... cùng nhiều bệnh mới nổi và tái nổi khác do biến đổi khí hậu, môi trường từ nhiều thập kỷ gần đây. Tuy nhiên, với vector truyền bệnh sốt rét (muỗi Anopheles) chỉ phát triển được ở các vùng rừng núi trong khi hiện nay diện tích núi rừng cả nước bị thu hẹp dưới 10% nên dường như muỗi Anopheles chỉ còn có cơ hoạt động ở một số vùng nếu kiểm soát được các nhóm dân vào làm ăn trong rừng núi thì có thể kiểm soát được sốt rét. Ngược lại, vấn đề kiểm soát muỗi Aedes truyền bệnh “kép” sốt xuất huyết và zika sẽ trở nên khó khăn hơn từ những sự kiện thời tiết cực đoan trong năm nay, trước hết những tháng nắng nóng hồi đầu năm làm gia tăng dịch bệnh sốt xuất huyết ở Tp. Hồ Chí Minh, một số tỉnh nam bộ và Tây Nguyên thì thảm họa mưa lũ liên tục trong các tháng cuối năm tạo môi trường thuận lợi cho các dịch bệnh này tiếp tục phát triển nên sự nhân rộng các ca nhiễm virus zika hiện nay ở Tp. Hồ Chí Minh cũng như các tỉnh miền Nam hầu như ngoài tầm kiểm soát y tế do không thể giải quyết được các ổ muỗi đẻ tự nhiên chằng chịt khắp mọi nơi.

Sơ đồ tác động trực tiếp của biến đổi khí hậu với các bệnh truyền qua vector

Tuy nhiên, dự báo tương lai(Future Projections)chu kỳ các bệnh truyền qua vector (VBD) rất phức tạp vì các tương tác giữa các tác nhân gây bệnh, vectỏ truyền bệnh và cơ thể nhiễm bệnh (con người) liên tục thay đổi cùng với biến đổi khí hậu làm cho những tương tác này thấp hơn dự đoánkhả năng phát triển dịch bệnh. Theo US CDC, tại Hoa Kỳ dự báo tăng nhiệt độ mùa xuân, mùa hè và mùa thu có thể sẽ làm tăng tổng số ngày nóng trong năm khi nhiệt độ giảm từ 50 đến 95°F-tạo nền nhiệt độ thuận lợi cho muỗi phát triển mạnh cùng với dự báo cho các trận mưa to hơn cũng có thể làm tăng các mối đe dọa từ VBDs.Theo đó, nguy cơ tương lai của con người với VBDs phụ thuộc vào nhiều yếu tốcủa sự thay đổi toàn cầu như tăng cường thương mại và du lịch, giao lưu, thay đổi về nhân khẩu học, di dân (migration) cùng tình trạng bất ổn dân sự, những thay đổi trong sử dụng đất và nước sẵn có.WHO ước tính nhiệt độ tăng trên toàn cầu cũng như lượng mưa thay đổi và độ ẩm liên quan đến biến đổi khí hậu có thể làm thay đổi đáng kể VBDskể cả ngắn hạn (short-term epidemics)và dài hạn (long-termepidemics) làm trở nên khó dự đoán và khó kiểm soát hơn về xu hướng phát triển dịch bệnh.

Virus Zika

Virus Zika là một trong những bệnh nhiệt đới do muỗi Aedes truyền, cùng với Zika loài muỗi này còncó khả năng mang virus và truyền các bệnhTây sông Nile, Chikungunya, sốt thung lũng Rift, sốt vàng da và sốt xuất huyết. Kể từ khi phát hiện vào năm 1947 trong rừng Zika của Uganda đến nay, virus Zika đã lan rộng hơn 70 nước trên thế giới và đang trở thành một đại dịch nghiêm trọng toàn cầu. Người nhiễm virus Zika hiếm khi diễn biến nặng và tử vong nhưng điều mà các chuyên gia cũng như cộng đồng lo ngại chính là virus gây bệnh này có thể lây truyền từ mẹ sang thai nhi trong quá trình mang thai, liên quan đến tần suất gây sẩy thai và tử vong trẻ sơ sinh, dị tật bẩm sinh (birth defects)nhất là dị tật đầu nhỏ (microcephaly) mà não không phát triển hoàn chỉnh và trẻ sinh ra với cái đầu nhỏ bất thường. Các vector muỗi Aedes sinh sản trong nhữngvật dụngchứa nước ngọt được thu thập và trứng của chúng có thể tồn tại trong thời gian dài ở trạng thái không hoạt động. Tuy nhiên, nhiệt độ đóng một vai trò quan trọng trong sự sống còn của vector, nhân lên của virus và các giai đoạn nhiễm; theo đó, nhiệt độ cao hơn do biến đổi khí hậu có thể mở rộng phạm vi địa lý, giảm thời gian ủ bệnh của mầm bệnh và tăng tỷ lệ muỗi đốt người. Hơn nữa, lượng mưa có thể cung cấp thêm môi trường sống cho ấu trùng và những thay đổi trong hành vi của con người như phá rừng, xây dựng hồ đập thủy điện/thủylợi, sự tuyệt chủng của các loài săn mồi tự nhiên cùng những thay đổi trong đa dạng sinh học có thể đẩy nhanh sự lây lan của Zika.

Tại Hoa Kỳ, US CDC đã đưa ra cảnh báo đối với phụ nữ mang thai đi du lịch đến các nước nơi truyền virus Zika đang xảy ra. Một nghiên cứu vào tháng 3/2016 cho thấy điều kiện khí tượng thích hợp cho muỗi Aedes ở nửa phía nam của Hoa Kỳ trong những tháng cao điểm mùa hè, miền Nam Florida và Texas trong những tháng mùa đông do đó sự lan truyền virus Zika được dự báo có thể diễn ra ở nhiều tiểu bang của Hoa Kỳ. Trong tháng 6/2016, em bé đầu tiên liên quan với dị tật đầu nhỏ Zika đã được sinh ra ở New Jersey. Vào tháng 8/2016 CDC khuyến cáo phụ nữ mang thai không nên du lịch đến Miami-Dade County ở Florida, nơi có hơn 14 trường hợp lây truyền do virus Zika đã được xác nhận.

Bản đồ phân bố dịch bệnh do virus Zika trên thế giới (nguồn US CDC)

Trên thế giới,WHO cho biết virus Zika đã lây lan sang 73 quốc gia châu Mỹ, châu Á và châu Phi chủ yếu truyền qua muỗi vằnAedes agypty; đặc biệt là7/10 quốc gia khu vực Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam với gần 200 ca dương tính với virus được xác nhận chủ yếu ở Tp. Hồ Chí Minh và một số tỉnh phía Nam. Tuy nhiên vào trung tuần tháng 11/2016, WHO tuyên bố Zika không còn là'tình trạng y tế công cộng khẩn cấp'toàn cầu (Zika No Longer Global 'Health Emergency') vì coi đây là một thách thức y tế công cộng quan trọng lâu dài đòi hỏi mỗi quốc gia phải hành động thường xuyên mạnh mẽ nhưng không còn là tình trạng khẩn cấp y tế toàn cầu.

Sốt rét (Malaria)

Theo Báo cáo sốt rét (World Malaria Report)của WHO phát hành cuối năm 2016, trên thế giới có 91 quốc gia và vùng lãnh thổ còn lưu hành sốt rét với khoảng 3,2 tỷ người và gần 50% dân số nguy cơ.Năm 2015, thế giới có 212 triệu ca sốt rét mới, trong đó khu vực châu Phi của WHO chiếm 90% số ca mắc sốt rét toàn cầu, tiếp đến là Đông Nam Á (7%) và Đông Địa Trung Hải (2%); năm 2015, ước tính thế giới có 429.000 trường hợp tử vong sốt rét, trong đó khu vực châu Phi chiếm 92% số tử vong sốt rét toàn câu, tiếp theo là Đông Nam Á (6%) và Đông Địa Trung Hải (2%). Trong 5 năm (2011-2015), WHO cho rằng mặc dù đạt được nhiều tiến bộ nhưng trên 90% gánh nặng sốt rét toàn cầu vẫn tập trung ở vùng cận Sahara, châu Phi chủ yếu ở trẻ em < 5 tuổi, cứ mỗi 2 phút cướp đi mạng sống của 1 đứa trẻ.

Bản đồ phân bố dịch tễ sốt rét trên thế giới (nguồn US CDC)

Bệnh sốt rét được truyền qua vết đốt của muỗi cái Anopheles, đẻ trứng trong nước và phát triển mạnh trong mùa mưa ở các vùng núi rừng nhiệt đới. Các yếu tố thời tiết như lượng mưa, ẩm độ và nhiệt độ ảnh hưởng lớn đến tốc độ truyền của bệnh sốt rét. Do tình trạng biến đổi khí hậu toàn cầu, các nước thuộc khu vực nhiệt đới, cận nhiệt đới và các vùng bán khô cằn (semi-arid parts) ở miền nam châu Phi có khả năng​​sẽ tăng lượng mưa và tăng nhiệt độ ước tính từ 1,4-1,6°C vào năm 2050. Theo đó, WHO dự báo khi trái đất ấm lên 2-3°Ccó thể làm tăng đến 7% số người có nguy cơ mắc sốt rét. 

Dịch bệnh Lyme do ve truyền

Bệnh Lym (Lyme Disease)

Bệnh Lymei là một bệnh phát ban kinh niên do ve truyền xoắn khuẩn Borrelia burgdorfrei gây bệnh cho người. Trong đó, ve là loài chân đốt hút máu người và động vật có mặt ở khắp nơi trên thế giới là vector truyền nhiều bệnh, trong đó có bệnh Lyme. Về dịch tễ học, bệnh Lyme lưu hành chủ yếu ở những nước vùng ôn đới thuộc bắc bán cầu như Trung Quốc, Hoa Kỳ, châu Âu, Trung Quốc.. Theo US CDC, bệnh Lyme là một trong các VBDs được báo cáo phổ biến nhất tại Hoa Kỳ tập trung chủ yếu ở vùng Đông Bắc và vùng thượng Midwest, đứng hàng thứ 5 các bệnhphải khai báo toàn quốcNgày nay, các bọ ve truyền bệnh Lyme trải rộng trên 43 quốc gia và liên quan nhiều đến tình trạng biến đổi khí hậu toàn cầu, tạo môi trường sống thuận lợi cho chúng nhất là nhiệt độ, ẩm độ và lượng mưa tăng ở các vùng có bệnh Lyme lưu hành. 

Bản đồ phân bố bệnh lyme trên thế giới (nguồn US CDC)

Ứng phó biến đổi khí hậu tới sức khỏe và dịch bệnh

Hội nghị các bên về biến đổi khí hậu (COP22)

Theo Ủy ban liên chính phủ về biến đổi khí hậu (IPCC), một sự kiện trọng đại về biến đổi khí hậu trong năm 2016 là Hội nghị lần thứ 22 các bên (COP22) tham gia Công ước khung của Liên hợp quốc về biến đổi khí hậu (UNFCCC) chính thức khai mạc tại Thủ đô Marrakech, Marocco từ ngày 7/11 đến 18/11/2016 với sự tham dự của gần 200 nhà lãnh đạo các quốc gia và vùng lãnh thổ trên thế giới.Tại hội nghị này, chính phủ các nước đã tái khẳng định cam kết thực hiện thỏa thuận Paris (COP21) năm 2015 với cam kết giảm lượng khí thải gây hiệu ứng nhà kính trong thế kỷ này và giảm mức tăng nhiệt độ trung bình trên toàn cầu xuống dưới 2 độ C so với thời kỳ tiền công nghiệp. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều vấn đề cần được giải quyết trong 2 năm tới như quỹ tài trợ cho các nước đang phát triển có nguy cơ chịu nhiều rủi ro nhất do biến đổi khí hậu gây ra, đồng thời nỗ lực phấn đấu sử dụng 100% năng lượng tái tạo trong khoảng thời gian sớm nhất nhằm chống tình trạng nhiệt độ đang nóng dần lên trên toàn cầu.

Hội nghị lần thứ 22 các bên (COP22) 2016 tạiMarrakech, Marocco

Đáp ứng của WHO

Nhiều chính sách và sự lựa chọn cá nhân có khả năng làm giảm lượng phát thải khí nhà kính và tạo ra sức khỏe đồng lợi ích chủ yếu (major health co-benefits) như hệ thống năng lượng sạch hơn (cleaner energy systems), thúc đẩy sử dụng an toàn giao thông công cộng và phương tiện vận chuyển(safe use of public transportation and active movement) như đi xe đạp hoặc đi bộ thay thế cho xe hơi cá nhân có thể làm giảm lượng khí thải CO2 cũng như cắt giảm gánh nặng ô nhiễm không khí trong nhà (household air pollution)là nguyên nhân gây ra 4.300.000 ca tử vong mỗi năm và ô nhiễm môi trường không khí (ambient air pollution) gây ra khoảng 3 triệu ca tử vong mỗi năm.Trong năm 2015, WHO xác nhận kế hoạch công tác mới về biến đổi khí hậu và sức khỏebao gômquan hệ đối tác (partnerships):phối hợp với các cơ quan đối tác trong hệ thống Liên Hợp Quốc (UN)nhằm đảm bảo sức khỏe được quan tâm đúng mức trong các chương trình nghị sự về biến đổi khí hậu; nâng cao nhận thức (awareness raising):cung cấp và phổ biến thông tin về các mối đe dọa mà biến đổi khí hậu với sức khỏe con người và cơ hội tăng cường sức khỏe trong quá trình cắt giảm lượng khí thải CO2; khoa học và bằng chứng (science and evidence):tập hợp các quan điểm và bằng chứng khoa học về mối liên hệ giữa biến đổi khí hậu và sức khỏe, phát triển một chương trình nghiên cứu toàn cầu; hỗ trợ thực hiện các phản ứng y tế công cộng với sự thay đổi khí hậu (support for implementation of the public health response to climate change) nhằm hỗ trợ các nước xây dựng năng lực giảm thiểu rủi ro sức khỏe do biến đổi khí hậu, tăng cường sức khỏe trong khi giảm lượng khí thải carbon.

WHO cung cấp nhiều tài liệu phòng chống các bệnh do vectơ truyền

                WHO cung cấp nhiều bằng chứng tối ưu kiểm soát vector và bảo vệ con người chống lại sự lây nhiễm; cung cấp và hỗ trợ kỹ thuật và hướng dẫn các quốc gia thành viên có thể quản lý ca bệnh và khống chế dịch bệnh hiệu quả; hỗ trợ các quốc gia cải thiện hệ thống báo cáo và nắm bắt được gánh nặng thực sự của dịch bệnh; cung cấp đào tạo cho quản lý lâm sàng, chẩn đoán và kiểm soát véc tơ với một số trung tâm phối hợp trên toàn thế giới; phát triển các công cụ mới để chống lại các vector và đối phó với căn bệnh này như các sản phẩm hóa chất diệt côn trùng và công nghệ phun hóa chất;thay đổi hành vitrong các bệnh do vector truyền là một yếu tố rất quan trọng, WHO làm việc với các đối tác để cung cấp thông tin giáo dục và nâng cao nhận thức giúp cộng đồngi biết cách bảo vệ cá nhân và gia đình tránh muỗi, ve, bọ xít, ruồi và vectơ khác; WHO khởi xướng các chương trình kiểm soát sử dụng thuốc tài trợ hoặc trợ giúp nhiều bệnh như Chagas, sốt rét, sán máng và Leishmaniasis, tiếp cận với nước sạch và vệ sinh môi trường trong bối cảnh biến đổi khí hậu hiện nay là yếu tố rất quan trọng kiểm soát và loại trừ dịch bệnh, WHO làm việc với nhiều tổ chức chính phủ khác nhau để kiểm soát có hiệu quả các bệnh này.

Hãy kịp thời ngăn chặn sự biến đổi khí hậu trước khi nó thay đổi chính bạn

Đáp ứng của Việt Nam

          Việt Nam là một trong số quốc gia chịu nhiều thách thức với biến đổi khí hậu trong bối cảnh các dịch bệnh cả lây nhiễm và không lây nhiễm liên quan đến các sự kiện thời tiết cực đoan ngày càng gia tăng và khó kiểm soát. Theo IPCC, nhiệt độ trung bình toàn cầu và mực nước biển tăng nhanh trong vòng 100 năm qua, đặc biệt trong khoảng 25 năm gần đây. Ở Việt Nam, trong vòng 50 năm qua nhiệt độ trung bình đã tăng khoảng 0,5 - 0,7^oC, mực nước biển đã dâng khoảng 20 cm. Hiện tượng El Nino, La Nina ngày càng tác động mạnh mẽ. Biến đổi khí hậu thực sự đã làm cho những thiên tai, đặc biệt là bão, lũ và hạn hán ngày càng khốc liệt. Để ứng phó với biến đổi khí hậu, năm 2011 Chính phủ đã ban hành “Chiến lược quốc gia về biến đổi khí hậu” vớimục tiêu chiến lược phát huy năng lực của toàn đất nước, tiến hành đồng thời các giải pháp thích ứng với tác động của biến đổi khí hậu và giảm nhẹ phát thải khí nhà kính, bảo đảm an toàn tính mạng người dân và tài sản, nhằm mục tiêu phát triển bền vững; tăng cường năng lực thích ứng với biến đổi khí hậu của con người và các hệ thống tự nhiên, phát triển nền kinh tế các-bon thấp nhằm bảo vệ và nâng cao chất lượng cuộc sống, bảo đảm an ninh và phát triển bền vững quốc gia trong bối cảnh biến đổi khí hậu toàn cầu và tích cực cùng cộng đồng quốc tế bảo vệ hệ thống khí hậu trái đất. Trong đó, nhiệm vụ của ngành y tế là nâng cấp hệ thống chăm sóc sức khỏe cộng đồng ứng phó hiệu quả với biến đổi khí hậu bao gồm cải tạo, nâng cấp, xây mới cơ sở hạ tầng, hiện đại hoá trang thiết bị, nâng cao năng lực đội ngũ cán bộ ngành y tế từ trung ương tới địa phương và tăng cường công tác phòng chống các dịch bệnh và các bệnh mới nổi để nâng cao chất lượng chăm sóc sức khỏe cộng đồng trong bối cảnh biến đổi khí hậu; đảm bảo năm 2020 mọi người dân được tiếp cận các dịch vụ chăm sóc sức khỏe cơ bản, năm 2030 được chăm sóc sức khỏe đầy đủ. Xây dựng và triển khai hệ thống chính sách chăm sóc sức khỏe cộng đồng trong bối cảnh biến đổi khí hậu, đảm bảo quyền lợi các nhóm xã hội dễ bị tổn thương nhưphụ nữ, trẻ em, người già, người nghèo, dân tộc thiểu số...

1. IPCC. Summary for Policymakers. In: Edenhofer O, R. Pichs-Madruga, Y. Sokona, E. Farahani, S. Kadner, K. Seyboth, A. Adler, I. Baum, S. Brunner, P. Eickemeier, B., Kriemann JS, S. Schlömer, C. von Stechow, T. Zwickel and J.C. Minx editors. Climate Change 2014, Mitigation of Climate Change Contribution of Working Group III to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel o­n Climate Change. Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA.: Cambridge University Press; 2014.

2. Robine JM, Cheung SL, Le Roy S, Van Oyen H, Griffiths C, Michel JP, et al. Death toll exceeded 70,000 in Europe during the summer of 2003. C R Biol. 2008;331(2):171-8.

3. Zhou XN, Yang GJ, Yang K, Wang XH, Hong QB, Sun LP, et al. Potential Impact of Climate Change o­n Schistosomiasis Transmission in China. Am J Trop Med Hyg. 2008;78(2):188-94.

4. WHO. Quantitative risk assessment of the effects of climate change o­n selected causes of death, 2030s and 2050s. Geneva: World Health Organization, 2014.

5. USGCRP (2016). Impacts of Climate Change o­n Human Health in the United States: A Scientific Assessment. Crimmins, A., J. Balbus, J.L. Gamble, C.B. Beard, J.E. Bell, D. Dodgen, R.J. Eisen, N.Fann, M.D. Hawkins, S.C. Herring, L. Jantarasami, D.M. Mills, S. Saha, M.C. Sarofim, J.Trtanj, and L.Ziska, Eds. U.S. Global Change Research Program, Washington, DC. 312 pp. dx.doi.org/10.7930/J0R49NQX.

6. USGCRP (2016). Luber, G., K. Knowlton, J. Balbus, H. Frumkin, M. Hayden, J. Hess, M. McGeehin, N. Sheats, L. Backer, C. B. Beard, K. L. Ebi, E. Maibach, R. S. Ostfeld, C. Wiedinmyer, E. Zielinski-Gutiérrez, and L. Ziska, 2014: Ch. 9: Human Health. Climate Change Impacts in the United States: The Third National Climate Assessment, J. M. Melillo, Terese (T.C.) Richmond, and G. W. Yohe, Eds., U.S. Global Change Research Program, 220-256. doi:10.7930/J0PN93H5.

7. USGCRP (2009). Global Climate Change Impacts in the United States. Karl, T.R., J.M. Melillo, and T.C. Peterson (eds.). United States Global Change Research Program. Cambridge University Press, New York, NY, USA.

8. CCSP (2008). Analyses of the effects of global change o­n human health and welfare and human systems. A Report by the U.S. Climate Change Science Program and the Subcommittee o­n Global Change Research. Gamble, J.L. (ed.), K.L. Ebi, F.G. Sussman, T.J. Wilbanks, (Authors). U.S. Environmental Protection Agency, Washington, DC, USA.

9. EPA (2014).Air Quality Trends. Accessed March 1, 2016.

10. NRC (2010). Advancing the Science of Climate Change. National Research Council. The National Academies Press, Washington, DC, USA.

11. EPA (2009). Assessment of the Impacts of Global Change o­n Regional U.S. Air Quality: A Synthesis of Climate Change Impacts o­n Ground-Level Ozone (An Interim Report of the U.S. EPA Global Change Research Program). U.S. Environmental Protection Agency, Washington, DC, USA.

12. IPCC (2014). Climate Change 2014: Synthesis Report. Contribution of Working Groups I, II and III to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel o­n Climate Change [Core Writing Team, R.K. Pachauri and L.A. Meyer (eds.)]. IPCC, Geneva, Switzerland, 151 p. (PDF, 80 pp, 4.6MB).

13. USDA (2015). Climate Change, Global Food Security, and the U.S. Food System. Brown, M.E., J.M. Antle, P. Backlund, E.R. Carr, W.E. Easterling, M.K. Walsh, C. Ammann, W. Attavanich, C.B. Barrett, M.F. Bellemare, V. Dancheck, C. Funk, K. Grace, J.S.I. Ingram, H. Jiang, H. Maletta, T. Mata, A. Murray, M. Ngugi, D. Ojima, B. O'Neill, and C. Tebaldi, 146 p.

Các nội dung khác »

---