Vien Sot ret Ky Sinh Trung - Con trung Quy Nhon

Những điểm chính về các bệnh do véc tơ truyền (Vector-borne diseases)

+ Theo đánh giá của Tổ chức Y tế Thế giới,các bệnh do véc tơ truyền chiếm hơn 17% trong số các bệnh truyền nhiễm và là nguyên nhân gây ra hơn 700.000 ca tử vong hàng năm trên thế giới. Các bệnh do véc tơ truyền được gây ra bởi ký sinh trùng, vi khuẩn hoặc virus.

+Sốt rét là bệnh do ký sinh trùng gây ra và được lan truyền do muỗi Anopheles nhiễm ký sinh trùng sốt rét. Hiện nay, bệnh sốt rét có khoảng 249 triệu ca mắc và hơn 608.000 ca tử vong mỗi năm trên toàn cầu, hầu hết các trường hợp tử vong xảy ra chủ yếu ở trẻ em dưới 5 tuổi.

+Sốt xuất huyết Dengue là bệnh nhiễm virus phổ biến nhất do muỗi Aedes truyền. Hiện có hơn 3,9 tỷ người sống tại hơn 132 quốc gia có nguy cơ mắc bệnh sốt xuất huyết, với khoảng 96 triệu trường hợp mắc có triệu chứng và ước tính khoảng 40.000 ca tử vong mỗi năm.

+Các bệnh do virus khác truyền qua thông qua véc tơ gồm sốt chikungunya, sốt virus Zika, sốt vàng da, sốt West Nile, viêm não Nhật Bản (tất cả đều do muỗi truyền), bệnh viêm não do ve truyền (lây truyền qua ve) và sốt Oropouche (truyền do Culocoides flies).

+Nhiều bệnh do véc tơ truyền qua có thể phòng ngừa được thông qua các biện pháp bảo vệ và huy động sự tham gia của cộng đồng.

Véc tơlà những sinh vật sống có thể truyền mầm bệnh giữa người với người hoặc từ động vật sang người. Nhiều véc tơ là côn trùng hút máu, khi chúng đốt máu vật chủ nhiễm bệnh (người hoặc động vật) thì các mầm bệnh (ký sinh trùng, vi khuẩn và virus) cũng xâm nhập vào cơ thể côn trùng đốt máu, sau đó mầm bệnh được nhân lên và véc tơ sẽ truyền mầm bệnh sang các vật chủ mới. Thông thường, một véc tơ khi nhiễm mầm bệnh chúng có khả năng truyền bệnh trong suốt quãng đời còn lại trong mỗi lần chúng đốt vật chủ tiếp theo.

Các bệnh do véc tơ truyền (Vector-borne diseases)

Các bệnh do véc tơ truyền ở người được gây ra bởi ký sinh trùng, virus và vi khuẩn và chúng lan truyền thông qua véc tơ. Mỗi năm có hơn 700.000 ca tử vong vì các bệnh như sốt rét, sốt xuất huyết, bệnh sán máng, bệnh ngủ châu Phi ở người, bệnh Leishmania, bệnh Chagas, sốt vàng da, viêm não Nhật Bản và bệnh giun chỉ onchocerciasis.

Gánh nặng của các bệnh do véc tơ truyền cao nhất tập trung chủ yếu ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới, và chúng ảnh hưởng nặng nề nhấtến những người dân nghèo. Kể từ năm 2014, các đợt bùng phát dịch chính gồm sốt xuất huyết, sốt rét, chikungunya, sốt vàng và Zika đã ảnh hưởng đến cộng đồng và cướp đi sinh mạng nhiều người và gây quá tải đến hệ thống y tế của nhiều quốc gia. Các bệnh khác như Chikungunya, Leishmania và bệnh giun chỉ bạch huyếttrở nên mãn tính gây đau đớn suốt cuộc đời của người nhiễm bệnh và thỉnh thoảng người mắc bệnh còn bị kỳ thị trong cộng đồng.

Phân bố trùng lắp các bệnh do véc tơ truyền chính trên toàn cầu (Nguồn: WHO)

Phân bố các bệnh do véc tơ truyền được quyết định bởi nhiều yếu tố phức tạp gồm nhân khẩu học, môi trường tự nhiên và xã hội. Du lịch và thương mại toàn cầu, đô thị hóa không có kế hoạch, biến đổi khí hậu và sự lan truyền thầm lặng và thích nghi của véc tơ đều góp phần vào sự lan truyền của các bệnh do véc tơ truyền.

Biến đổi khí hậu ảnh hưởng đang kể đến mầm bệnh (Ký sinhtrùng, virus và vi khuẩn), véc tơ và vật chủ (nguồn bệnh) có tác động đến lan truyền nhiều bệnh do véc tơ truyền. Một vài véc tơ đã mở rộng phạm vi phân bố và thời gian hoạt động của chúng cũng tăng lên. Những xu hướng này dự kiến sẽ tiếp tục khi khí hậu toàn cầu tiếp tục ấm lên.

Véc tơ		Bệnh	Mầm bệnh
Muỗi	Aedes	Chikungunya Sốt xuất huyết Dengue Giun chỉ bạch huyết (Lymphatic filariasis) Sốt thung lũng Rift (Rift Valley fever) Sốt vàng (Yellow Fever) Zika	Virus Virus Ký sinh trùng Virus Virus Virus
	Anopheles	Giun chỉ bạch huyết (Lymphatic filariasis) Sốt rét (Malaria) Sốt O'nyong'nyong	Ký sinh trùng Ký sinh trùng Virus
	Culex	Viêm não Nhật Bản (Japanese encephalitis) Giun chỉ bạch huyết (Lymphatic filariasis) Sốt Tây sông Nile (West Nile fever)	Virus Ký sinh trùng Virus
Ốcnước ngọt		Bệnh sán máng (Schistosomiasis)	Ký sinh trùng
Culicoides flies		Sốt Oropouche	Virus
Ruồi đen (Blackflies)		Bệnh mù lòa đường sông (Onchoceriasis)	Ký sinh trùng
Bọ chét (Fleas)		Dịch hạch (truyền từ chuột sang người) Tungiasis	Vi khuẩn Ngoại ký sinh
Chấy rận (Lice)		Sốt phát ban (Typhus) Sốt hồi quy do chấy rận	Vi khuẩn Vi khuẩn
Muỗi cát (Sandflies)		Bệnh Leishmania Sốt do muỗi cát (Sốt phlebotomus)	Vi khuẩn Virus
Ve (Ticks)		Sốt xuất huyết Crimean-Congo Bệnh Lyme Sốt hồi quy Bệnh sốt Rickettsia (Sốt đốm và sốt Q) Viêm não do ve truyền Bệnh Tularaemia	Virus Vi khuẩn Vi khuẩn Vi khuẩn Virus Vi khuẩn
Bọ xít (Triatome bugs)		Bệnh Chagas (American trypanosomiasis)	Ký sinh trùng
Ruồi (Tsetse flies)		Bệnh ngủ châu Phi (African trypanosomiasis)	Ký sinh trùng

"Đáp ứng kiểm soát véc tơ toàn cầu (Global Vector Control Response-GVCR) 2017–2030" đã được Tổ chức Y tế thế giới phê duyệt vào năm 2017. Nó cung cấp chiến lược hướng dẫn cho các quốc gia và các đối tác phát triển để tăng cường khẩn cấp kiểm soát véc tơ như một cách tiếp cận cơ bản để ngăn ngừa và ứng phó với dịch bệnh. Để đạt được các mục tiêu này thì cần thiết phải liên kết lại các chương trình kiểm soát véc tơ và được hỗ trợ bằng cách gia tăng khả năng kỹ thuật, cải thiện cơ sở hạ tầng, các hệ thống giám sát và huy động cộng đồng lớn hơn. Cuối cùng, chiến lược này sẽ hỗ trợ thực hiện một cách toàn diện để kiểm soát véc tơ để đạt được các mục tiêu cụ thể ở các quốc gia và trên toàn cầu, qua đó đóng góp vào việc đạt được các mục tiêu phát triển bền vững.

Ban thư ký của Tổ chức Y tế Thế giới sẽ cung cấp các hướng dẫn chiến lược, quy phạm và kỹ thuật cho các quốc gia và đối tác phát triển để tăng cường kiểm soát véc tơ như một cách tiếp cận cơ bản để ngăn ngừa và ứng phó với dịch bệnh. Cụ thể Tổ chức Y tế Thế giới đáp ứng với các bệnh do véc tơ truyền bằng cách:

+ Cung cấp các hướng dẫn dựa trên bằng chứng để kiểm soát các véc tơ và bảo vệ mọi người chống lại sự nhiễm bệnh;

+ Cung cấp hỗ trợ kỹ thuật cho các quốc gia để họ có thể quản lý hiệu quả các trường hợp và dịch bệnh bùng phát;

+ Hỗ trợ các quốc gia cải thiện hệ thống báo cáo và nắm bắt gánh nặng thực sự của các bệnh này;

+ Cung cấp đào tạo (xây dựng năng lực) về quản lý lâm sàng, chẩn đoán và kiểm soát véc tơ với sự hỗ trợ từ một số Trung tâm hợp tác;

+ Hỗ trợ phát triển và đánh giá các công cụ, công nghệ và phương pháp tiếp cận mới đối với các bệnh do véc tơ truyền bao gồm các công nghệ kiểm soát véc tơ và quản lý bệnh.

Một yếu tố quan trọng trong việc giảm gánh nặng các bệnh do véc tơ truyền là thay đổi hành vi. Tổ chức Y tế Thế giới làm việc với các đối tác để cung cấp giáo dục và nâng cao nhận thức cộng đồng, để mọi người biết cách bảo vệ bản thân và cộng đồng tránh muỗi, ve, bọ xít, ruồi và các véc tơ khác đốt.

Tiếp cận với nước sạch và vệ sinh là một yếu tố rất quan trọng, trong việc kiểm soát và loại trừ bệnh tật. Tổ chức Y tế thế giới hợp tác với các tổ chức, chính phủ khác nhau để cải thiện việc trữ nước, vệ sinh, từ đó giúp kiểm soát các bệnh do véc tơ truyềntại cộng đồng.